ՀԻՇՈՒՄ ԵՄ ԵՎ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ» ԿԱՐԳԱԽՈՍԸ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ 21-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ

By Dr. H. Marutyan, Director of the Genocide Museum and Institute and NCWA Board member

2015 թ. հունվարի 29-ին ընդունված Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հռչակագրում Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը հայ-տարարվում է որպես կարևոր հանգրվան պատմական արդարության հա-մար մղվող պայքարը «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսով շարունա-կելու գործընթացում: Այս կերպ մեջտեղ եկավ նշված կարգախոսը, որը, փաստորեն, առաջարկվում էր դիտել որպես հայոց հիշողության և պահան¬ջատիրության քաղաքականության ուղենիշային համառոտ ձևակերպում։ Այս պարագայում առաջ են գալիս հարցեր, որոնք վերաբերում են տվյալ կարգախոսի բաղադրիչներին և, մեր կարծիքով, կարիք են զգում հստակեց¬ման 21-րդ դարում Հայոց ցեղասպանության հիշողության փոխանցման հա¬մատեքստում։ Ի մասնավորի.
•    ու՞մ եմ հիշում,
•    ի՞նչն եմ հիշում,
•    ինչպե՞ս եմ հիշում,
•    ի՞նչ եմ պահանջում,
•    ումի՞ց եմ պահանջում,
•    ինչպե՞ս եմ պահանջում։
Կարծում եմ, որ հենց վերը նշված հարցերի պատասխանների որո-նումներն ու դրանց շուրջ ծավալվող քննարկումներն են դառնալու հայաս-տանյան հասարակության մեջ ցեղասպանության հիշողության նոր որակի ձևավորման հիմքը։
 

ՈՒ՞Մ ԵՄ ՀԻՇՈՒՄ

Հարցի պատասխանի պետական-պաշտոնական մոտեցումն անփո-փոխ ձևով առկա է արդեն երեսուն տարի, ոչ-պաշտոնական ձևով՝ ավելի քան մեկ դար։ 1919 թ. ապիրիլի 11-ի (նոր տոմարով՝ 24-ի) ոգեկոչումը Կ.Պոլսում իրականացվեց սգահանդեսի/հոգեհանգստի ձևով և նվիրված էր նահատակված մտավորականների (և հոգևորականների) հիշատակին։ Խորհրդային Հայաստանի գոյության վերջին ժամանակաշրջանում՝ 1988 թ. նոյեմբերի 22-ին հանրապետության խորհրդարանն ընդունում է օրենք, ըստ որի ապրիլի 24-ը հայտարարվում է «հայերի ցեղասպանության զոհերի հի¬շատակի օր»։ Իսկ ովքե՞ր էին «զոհերը» հարցն ունի, թվում է թե, մեկ պա¬տասխան՝ 1.5 միլիոն սպանվածները։
Հարց է առաջանում. իսկ միթե՞ զոհեր չեն հարյուր հազարներով այն հայ մարդիկ, որոնք տարբեր ճանապարհներով փրկվել և վերապրել են ցե-ղասպանությունը։ Վերապրածների մեծագույն մասը կորցրել է Հայրենիքը, այնտեղ ապրելու հնարավորությունը, կորուսյալ Հայրենիքի կարոտը հե-տագա ողջ կյանքի ընթացքում տանջել է նրանց, այն փոխանցվել է վեր-ապրածների սերունդներին որպես տրավմատիկ հիշողություն, և այլն, և այլն։ Այսինքն, վերապրածներն էլ են զոհեր, սակայն նրանք չեն մտնում 1.5 մլն զոհերի թվի մեջ, քանի որ կենդանի են մնացել, վերապրել են ցեղա-սպանությունը։ Իսկ ինչու՞ նրանց չհիշել։ Նրանք, պատկերավոր ասած, յու-րահատուկ դեմիուրգներ/արարիչներ են, որոնք հաղթահարելով քաոսը, վերակերտել են նոր հայկական տիեզերքը։
*
Հայոց ցեղասպանության վերապրածների թեման շատ ծավալուն խն¬դիր է։ Ստորև ես կփորձեմ մեկ-երկու շեշտադրում միայն առաջարկել։
Վերապրողներն իրենց տրավմատիկ հիշողությունները հարազատ-ների կամ երիտասարդ սերնդի հետ կիսվելու ցանկություն, որպես կանոն, չեն ունենում։ Ինչու՞։ Այդ կերպ, ինչպես վերապրողներին է թվում, նրանք հերթական անգամ վերապրելով իրենց աչքով տեսած դաժանությունները, կարող են «վարակել», տրավմա պատճառել երիտասարդներին իրենց ցա-վով։ Նրանք հիմնականում կիսվում էին հիշողություններով միայն համա-նման ճակատագիր ունեցող մարդկանց միջավայրում։ Լուծումներից մեկն էլ լինում է հուշեր գրելը։
Պատմական ցան¬կացած իրողության մասին հիշողության փոխանց-ման լավագույն գործիքը/միջոցը մարդիկ են՝ ականատեսները։ Այսօր ցեղա¬սպանության ականատեսներից-վերապրողներից կենդանի են մնացել մի քանի հոգի միայն, որոնց տարիքն ու առողջական վիճակը թույլ չի տալիս նրանց դառնալ խորհրդանիշներ, և կամ ակտիվ գործունեություն ծավալել հանրային դաշտում։ Չմոռանանք, որ Ցեղասպանությունից միայն 80 տարի անց է բացվել առաջին ու միակ Հայոց ցեղասպանության թանգարանը։
Հրեից պարագայում իրավիճակն այլ էր։ Անկախ պետականության վերականգնումը Հոլոքոստից անմիջապես հետո, ողբերգության հիշողու-թյան պահպանության անհրաժեշտության գիտակցումը բերեցին թանգա-րանների և ցուցադրությունների, ֆիլմերի ստեղծման, արժեքավոր ուսում-նասիրությունների մեջտեղ գալուն և գրքերի հրատարակությունների ար-դեն 1950-60-ական թվականներից սկսած։ Մյուս կարևորագույն նպատակը այդ պատմությունների փոխանցելն է ոչ միայն հաջորդ սերունդներին, այլ տարբեր երկրների ու ժողովուրդների բազմամիլիոն քաղաքացիներին, ինչն էլ զգալի չափով իրագործվում է կրթության համակարգի միջոցով։
Ի՞նչ է արված հայոց պարագայում այս ուղղությամբ՝ ժամանակին համաքայլ գնալու նպատակով։ Վերապրածների գրանցված տեսաձայնային պատմությունների թիվը չի անցնում մոտ 3000-ից։ Տպագրված հուշագրու¬թյունների մեկ ընդհանրական մատենագիտական ցանկ գոյություն չունի։ 2020 թ.-ից ՀՑԹԻ-ն ձեռնարկել է հուշագրությունների շարունակական հրա¬տարակության գործը՝ հիմնելով «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած¬ների հուշագրություններ» մատենաշարը։
Ընդհանրացնենք․ ականատես-վերապրողների և նրանց կենսագրա-կան պատմությունների միջոցով ցեղասպանության հիշողության փոխանց-ման գործը հայոց մեջ ձեռք չի բերել այն դերը, ինչպիսին է, օրինակ, հրեից պարագայում։ Մահացած մարդկանց «կենդանի հիշողությունները» կրթա-կան մակարդակում օգտագործելու հարցը նույնպես լուրջ անելիքներ ունի։
Խնդիրը լուծելու գործում նշանակալի դեր կարող է խաղալ մեկ այլ մոտեցում, պայմանական ձևակերպմամբ՝ «հիշել բոլորին՝ անուն առ անուն»։ Այսինքն, մի գործընթաց, երբ ֆիքսվում/հաշվվում են ցեղասպանու¬թյան զոհերն ու վերապրողները։ Ես շեշտում եմ հենց «գործընթացը», քանի որ վերջնարդյունքը կարող է երևան գալ մեկ-երկու տասնամյակ անց միայն։ Զոհերի ու վերապրողների մասին տվյալներ հավաքելու գործընթացում մեջ¬տեղ է գալու հսկայական նյութ, բացահայտվելու են նոր ու կարևոր իրողու¬թյուններ ցեղասպանության մասին, որն, ի վերջո, բերելու է նաև ցեղասպա¬նագիտական հետազոտությունների մեջ որակական փոփոխությունների։ Սա մի ճանապարհ է, որն առնվազն երեք տասնամյակ է, ինչ ընտրել են Հո-լոքոստի հետազոտողները։ Այդ տասնամյակների ընթացքում 6 մլն զոհերից հայտնի է դարձել 4.8 մլն-ի անունները, սակայն գործը դեռ շարունակվում է։ Մենք մտել ենք ցեղասպանագիտական հետազոտությունների երկրորդ հարյուրամյակը, ու եթե հիմա այս խնդիրը առաջ չքաշվի ու լուծման ուղղու¬թյամբ քայլեր չձեռնարկվեն, իմ համոզմամբ, հարված կլինի ցեղասպանու¬թյան հիշողության փոխանցման մեխանիզմին, այն առավելապես կտանի սիմվոլիկ գիտելիքի հարթություն։
Այսպիսով, «ու՞մ եմ հիշում» հարցը ներկա պահին չունի լիարժեք պատասխան, առկա է այն մշակելու մարտահրավերը, որը կարող է իրակա¬նացվել 21-րդ դարի առաջին կեսին Հայոց ցեղասպանության զոհերի ու վերապրողների տվյալների էլեկտրոնային շտեմարանի ստեղծման միջո¬ցով:
Ցեղասպանության մասին խոսելիս, որպես կանոն, շեշտադրումներն արվում են հայոց կորուստների վրա, որոնք շատ ծանր էին և անդառնալի։ Հիշողության մշակույթը, որ հետցեղասպանական տարիներին ձևավորվեց Հայաստանում և Սփյուռքում, նույնպես հենված էր կորուստները սգալուն, նահատակների հիշատակը խնկարկելուն։
Վիճակն Հայաստանում աստիճանաբար սկսեց փոխվել 1980-ական թվականների վերջերից – 1990-ական թվականների ընթացքում։ Փոփոխու-թյան հիմքում ընկած էր ազգային ոգու այն զարթոնքը, որ հայ ժողովուրդն ապրեց Ղարաբաղյան շարժման (1988-1990), ապա և Ղարաբաղյան/Արցախ¬յան պատերազմի (1992-1994) տարիներին: Ղարաբաղյան շարժման ընթաց¬քում արդարություն և կարեկցանք հայցող զոհի խորհրդանիշը իր տեղը զիջեց մարտիկի կերպարին: Հայ ինքնության մեջ տեղ գտած թերևս հենց այս փոփոխությունն էր, որ բերեց Արցախի ազատագրման համար մղվող պայ¬քարի հաջողությանը։
1990-ականներից սկսած Հայոց ցեղասպանության մասին աստիճա-նաբար ավելի շատ սկսեցին անդրադառնալ 19-րդ դարավերջի – 20-րդ դա-րասկզբի հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչներին, ֆիդայինե¬րին, Ցեղասպանության տարիներին մղված զինված ինքնապաշտպանու¬թյունների դրվագներին։ Սակայն այդ որակական փոփոխությունը չստա¬ցավ ինստիտուցիոնալ ձևակերպումներ. ցայսօր մենք ազգովի պաշտոնա¬պես ոգեկոչում ենք «ցեղասպանության զոհերի հիշատակը», ինչն ինքնաբե¬րաբար, բերում է զոհի կաղապարի, զոհի մշակույթի կայունացմանը։
Մինչդեռ, ինչպես վերն արդեն նկատվեց, Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող ամենամյա հիշատակումների ժամանակ, որպես կանոն, շեշտա-դրումներն արվում են «ցեղասպանության զոհերին», երբեմն էլ, որպես լրա-ցում, հիշվում են հայ ֆիդայիները, ինքնապաշտպանական մարտերը։ Սա-կայն այս «լրացումն», այնուամենայնիվ, մաս չի կազմում պաշտոնական, ինստիտուցիոնալ ձևակերպման։ Տասնամյակներ շարունակ հենց միայն նմա´ն շեշտադրումն իր հետևից բերում է նաև թերարժեքության բարդույթ-ների դրսևորումներ, ցեղասպանության հիշողությունը որպես բեռ ընկալե-լու երևույթներ, որոշ դեպքերում էլ՝ դրանից «ազատվելուն» ուղղված գործո¬ղությունների անհրաժեշտության գիտակցում։
Հրեից պարագայում Հոլոքոստի ավարտից ընդամենը վեց տարի անց որոշվեց հիշատակի օրն անվանել «Աղետի և Հերոսության հիշատակի օր», իսկ 1959 թ. այն ամրագրվեց օրենսդրորեն։
Կարծում եմ` վաղուց ժամանակն է վերաիմաստավորել հիշողության օրվա խորհուրդը, իրականացնել առնվազն շեշտադրումների փոփոխու¬թյուն և շրջանառության մեջ դնել այլ բանաձևում. «Հայոց ցեղասպանության զոհերի և ինքնապաշտպանական կռիվների հերոսների հիշատակի օր» կամ «Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օր. զոհեր, դիմադրողներ, վերապրող¬ներ», նաև այս կերպ հնարավորինս հստակեցնելով «ու՞մ եմ հիշում» հարցի պատասխանը։

Ի՞ՆՉՆ ԵՄ ՀԻՇՈՒՄ

Նախևառաջ պետք է փաստել մեկ իրողություն. երբ ցեղասպանու-թյունը վերապրածներն արդեն վախճանվել են, նրանց երրորդ-չորրորդ սերնդի մեջ ցեղասպանության կոլեկտիվ հիշողությունը փոխարինվում է ցեղասպանության պատմական հիշողությամբ։ Այսինքն, ցեղասպանության հիշողության մեջ տեղեկատվության առաջնային աղբյուր են դառնում ոչ թե ականատեսները, վերապրածները, այլ պատմության դասագրքերը, գեղար¬վեստական գրականությունը, հուշագրությունները, ֆիլմերը, զանգվածային լրատվության միջոցները։ Այս պարագայում պետք է ֆիքսենք, որ աստիճա¬նաբար տեղ է գտնում «ցեղասպանության հիշողության» նոր մշակույթի ձևավորման գործընթաց, որի բնութագրական գծերի թվում են.
•    միջազգային հարթակներում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման-չճանաչման հարցի էապես քաղաքականացված լինելու գիտակցումը,
•    ցեղասպանության հիշողության մեջ առկա տրավմատիկ երանգների հաղթահարման գործնական փորձերը,
•    ցեղասպանության հիշողության մեջ իրավական էլեմենտի դերի բար¬ձրացման անհրաժեշտության գիտակցումը։
«Ի՞նչն եմ հիշում» հարցի պատասխանի մի մասը հնչեց «Ու՞մ եմ հի-շում» հարցի պարզաբանումներում, որոնք «տրավմատիկ հիշողություն» հասկացության մասերն են։
Մարտահրավերն այս հարցում այն է, որ պետք է հիշել ոչ միայն տրավման, այլ նաև շեշտադրումներ անել ցեղասպանության տարիներին ձեռքբերումներին՝ ի մասնավորի զինված ինքնապաշտպանություններին, հերոսական պայքարի առանձին դրվագներին, կենդանի մնալու և նոր կյանք վերակերտելու ունակություններին։ Ա΄յս կերպ է, որ ցեղասպանու-թյան հիշողությունը դառնում է հարստություն, այլ ոչ թե բեռ։
Երախտագիտությամբ հիշելու արժանի են նաև հայ և օտար բարե-րարների ու մարդասերների հումանիտար օժանդակությունը։
Կենդանի մնալու համար մղվող պայքարն ունեցել է բազմաթիվ դրսևորումներ, որոնց հավուր պատշաճի վերհանումը և մատուցումը բազմապիսի դրական բնույթի ազդակներ ու լիցքեր կարող է մեջտեղ բերել և փոխանցել ներկա սերունդներին։

ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՄ ՀԻՇՈՒՄ

Այս հարցը կարելի է բաժանել առնվազն երեք մասի՝ ա) թե ինչպես է հիշվում Ցեղասպանությունը տարվա ընթացքում, բ) ապրիլի 24-ին, գ) ան-հրաժեշտության դեպքում մեջտեղ բերվում որպես հայոց ինքնության կար-ևորագույն դրսևորումներից մեկը։
Թեման շատ ընդարձակ է, ուստի ես կփորձեմ շեշտադրումներ անել միայն երեք մարտահրավերների շուրջ՝ ապրիլքսանչորսյան երթեր, Հայոց ցեղասպանության հուշարձաններ-թանգարաններ, Հայոց ցեղասպանու-թյան դասավանդման հարցեր։
Ապրիլքսանչորսյան երթերի ժամանակ, թերևս, տեղ է գտնում սգալու և արժանապատիվ հիշողության մի յուրահատուկ համակ¬ցություն՝ բազմա¬պիսի դրսևորումներով։ Այդ օրն է առավել ակնառու ձևով դրսևորվում այն իրողությունը, որ Հայոց ցեղասպանության հիշողությունը եղել և շարու¬նակում է մնալ հայոց ինքնության կարևորագույն դրսևորումներից մեկը, այն եզակի տարրերից, որ անտեսանելի թելերով միավորում է հայ ժողո¬վրդի տարբեր հատվածներին։ Ապրիլքսանչորսյան ժողովրդական ինքնա¬բուխ երթերը հայոց նորագույն մշակութային ժառանգության մեջ ավելի քան հինգ տասնամյակ է, ինչ կայուն տեղ ունեն, կարելի է ասել, որ հայ ժողովր¬դական նորագույն մշակույթի հարստություններից են, և արժանի են գրանց¬վելու ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գանձա¬րանում։
Եվ այնուամենայնիվ, այս հարցում ևս առկա են մարտահրավերներ։ Ապրիլքսանչորսյան երթերի մասնակիցների մի մասը 1.5 միլիոն նահա-տակների հիշատակին հարգանքի տուրք մատուցելիս հիշում են իրենց ծա¬նոթ և անծանոթ զոհերի հավաքականությանը։ Աստիճանաբար վերապրող¬ների երրորդ-չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչների մեջ այդ հիշողությունն սիմվոլիկ գիտելիքի ոլորտ է տեղափոխվում, երբ մոռացվում են նախնիների պատմությունների նրբությունները։ Այս մարտահրավերին դիմագրավելու ձև կարող էր լինել, օրինակ, երթի մասնակիցների կողմից Հայոց ցեղասպա¬նության զոհերի ու վերապրողների դիմապատկերներով ցուցանակ/ վահա¬նակներ տանելը։ Նրանք, ում նախնիները չեն ենթարկվել ցեղասպանու¬թյան, կարող էին բռնել արևմտահայ մտավորականների, ազգային-ազատա¬գրական պայքարի հերոսների, Արևմտյան Հայաստանի վանքերի ու եկեղե¬ցիների և այլ մշակութային ու բնության տեսարանների պատկերներով ցու-ցանակ/վահանակներ։ Նման «զենքով» զինված հարյուրհազարանոց երթերը Հայոց ցեղասպանության հիշողության պահպանման և այն աշխարհին ներ¬կայացնելու հզոր ցուցիչներ կարող էին լինել։
«Ինչպե՞ս եմ հիշում» հարցադրման մեջ կան միմյանց փոխկապակց-ված մի շարք մարտահրավերներ, որոնք նույնպես որոշակի լուծումների են կարոտ։ Մարտահրավերներից մեկն այն մոտեցումն է, որ Հայոց ցեղասպա¬նությունը դեռևս շարունակվում է աշխարհին ներկայացվել գերազանցա¬պես որպես ազգային ողբերգություն, այն դեռևս չի մատուցվում որպես չա¬րիք մարդկության դեմ, որպես համամարդկային մակարդակի ողբերգու¬թյան մաս։ Որպես այդպիսի խոսույթ եղել և շարունակում է մնալ Հոլոքոս¬տը։ Հոլոքոստն իրավամբ ներկայացվում է աշխարհին որպես համամարդ¬կային չարիք, որի չկրկնվելու համար անհրաժեշտ է իմանալ դրա հիմնա¬կան դասերը։ Պատճառները բազմաթիվ են, այդ թվում և այն, որ աշխարհում գործում են արդեն յոթ տասնյակից ավելի թանգարաններ ու ցուցադրու¬թյուններ, նվիրված Հոլոքոստի լուսաբանմանը, մինչդեռ Հայոց ցեղասպա¬նությանը նվիրված է հազիվ երեք-չորս թանգարան։ Փոխարենը Հայաստա¬նում և Սփյուռքում առկա են հարյուրավոր հուշարձաններ, դրանց մեծ մա¬սը խաչքարեր են, որոնց մոտ հավաքվում են տարին մեկ-երկու անգամ մի¬այն, մինչդեռ թանգարանը՝ թեկուզ և փոքր, գործում է տարեկան առնվազն 300 օր։ Ընդ որում թանգարանները, որպես կանոն, նաև հետազոտական կենտրոններ են։ Այսինքն, թանգարանի և հուշարձանի քարոզչական հնա¬րավորությունները բազմապատիկ անգամ տարբեր են։
«Ինչպե՞ս եմ հիշում»-ի կարևոր բաղադրիչներից է ցեղասպանության դասավանդման հարցը։ Հայաստանյան դպրոցներում Հայոց ցեղասպանու-թյանն անդրադարձ է արվում միայն Հայոց պատմության դասաժամերին որպես հայերի/Հայաստանի պատմության մաս, իսկ թեմային նվիրված է ընդամենը մի քանի դաս։ Գումարած այն, որ ոչ քիչ դեպքերում թե ծնողները, թե քաղաքացիական հասարակությունն այն կարծիքին են, որ Ցեղասպա¬նության դասավանդումը կհանգեցնի երեխաների մեջ զոհի կաղապարի և այլ բացասական բարդույթների ձևավորմանը։ Բնավ չկիսելով այդ մտավա¬խությունը՝ նշեմ, որ մենք կարիք ունենք մանկավարժության արդի համաշ¬խարհային փորձին տիրապետող մասնագետների, որոնց մասնակցությամբ կարող էին մշակվել Ցեղասպանությունների դասավանդման մեթոդաբանու¬թյուններ հայաստանյան և օտարերկրյա դպրոցական կրթության համա¬կարգի համար։ Ինչևէ, ՀՑԹԻ-ն փորձելու է հարցին նվիրված միջազգային գիտաժողով հրավիրել՝ «Հայոց ցեղասպանության դասավանդման մարտա¬հրավերները 21-րդ դարում» վերտառությամբ 2022 թվականին։
Հիշողության մեկ այլ ձև կարող էր պարկային դրսևորում ունենալ։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը շրջապատված է 100 հա կանաչապատ տարածքով, որը կարող է վերածվել խորհրդանշական հան¬րային տարածքի՝ «Հիշողության զբոսայգու», որը թույլ կտա այցելուներին պարբերաբար թարմացնել իրենց գիտելիքը հայոց ոչ հեռավոր անցյալի մա¬սին, հայ այցելուների պարագայում՝ պահպանել կապը նախնիների հետ։
«Ինչպե՞ս եմ հիշում» հարցի պատասխանը խիստ համառոտ բնութա¬գրելու պարագայում ես կառաջարկեի առաջնորդվել ոչ թե սգի և ոչ էլ պա¬սիվ հիշողության վրա հենված մոտեցումների կառուցումով, այլ «արժանա¬պատիվ հիշողություն» եզրույթով բնորոշվող կոնցեպտուալ մոտեցմամբ։

Ի՞ՆՉ ԵՄ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ

Այս հարցի պատասխանն առաջին հայացքից բավական պարզ է թվում։ Լայն առումով թերևս կարելի է առանձնացնել բարոյական կատեգո-րիաների մաս կազմող «արդարություն» ձևակերպումը, նկատի ունենալով «հայոց ոտնահարված իրավունքների վերականգնում» խոսույթը։ Եվ շատ հաճախ «արդարություն» բառին կցվում է «պատմական» ածականի որակ ստացած հատկացուցիչը։ «Պատմական արդարության վերականգնում» ձևակերպումն հայոց մեջ ունի հոմանիշ՝ «հատուցում», որի մանրամասն-ման փորձերը հետազոտողին տանում է միջազգային իրավունքի դաշտ ու կրկին բազմաթիվ հարցեր է մեջտեղ բերում։
Մեր օրերում գոյություն չունի մեկ համահայկական, ընդհանրական դիրքորոշում հայկական պահանջատիրության հարցում։ Հրապարակի վրա առկա են տարբեր լուծումների առաջարկներ՝ մի մասը ընդհանուր բնույթի ձևակերպումներով, մի մասը՝ կոնկրետ ու հստակ առաջարկներով։ Ստորև հնարավորինս համառոտ ներկայացվում են առավել հայտնի մի քանի մո¬տեցումներ։
Որոշ վերապահումներով կարելի է ասել, որ Հայաստանի Հանրապե¬տության պաշտոնական դիրքորոշումն արտացոլված է «Հայոց ցեղասպա¬նության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագրում»:
Հռչակագրի 12 հոդվածներից մի քանիսում ուղղակիորեն արտա-հայտված են հայոց պահանջատիրության հիմքերը։ Այսպես, վեցերորդ հոդ¬վածում նշվում է Հայաստանի և հայ ժողովրդի միասնական կամքի՝ Հայոց ցեղասպանության փաստի համաշխարհային ճանաչմանը հասնելու և ցե¬ղասպանության հետևանքները հաղթահարելու մասին, որի համար որպես պետք է մշակվի իրավական պահանջների թղթածրար: Յոթերորդ հոդվածը դատապարտում է «Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայաստանի Հանրապետության ապօրինի շրջափակումը, միջազգային հարթակներում ցուցաբերվող հակահայկական կեցվածքը և միջպետական հարաբերու¬թյունների կարգավորման համար նախապայմանների առաջադրումը՝ դրանք գնահատելով որպես Հայոց ցեղասպանության, Մեծ Եղեռնի մինչ օրս անպատիժ մնալու հետևանք»: Ութերորդ հոդվածը կոչ է անում Թուրքիայի Հանրապետությանը ճանաչել և դատապարտել Հայոց ցեղասպանությունը, առերեսվել սեփական պատմության ու հիշողության հետ և հրաժարվել ժխտողականությունից: Փաստաթուղթը «հույս է հայտնում, որ Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և դատապարտումը կարևոր մեկնակետ կդառնան հայ և թուրք ժողովուրդների պատմական հաշտեցման գործընթացի համար»:
Հռչակագրի ձևակերպումներում «ցեղասպանության հետևանքների վերացում» արտահայտությունը լայն իմաստ ունի և մեկնաբանվում է որ-պես պահանջների դրսևորում, որոնք, այնուամենայնիվ, հստակեցված չեն:
Ըստ «Մոդուս վիվենդի» վերլուծական կենտրոնի հիմնադիր և տնօրեն Արա Պապյանի՝ այսօր Հայկական հարցը միջազգային իրավունքի միջոցով տարածքային, նյութական և բարոյական իրավունքների վերահաստատումն է, գործընթաց, որը կարելի է բաժանել հետևյալ երեք հաջորդական և միմ¬յանցից կախված փուլերի.
ա. հավաքել, ուսումնասիրել և վերլուծել Հայկական հարցի և Հայկա-կան պահանջատիրության հետ կապված փաստաթղթերը, բ. ներգրավել փորձագետների և միջազգային իրավունքի մասնագետների՝ ՄԱԿ-ի միջազ¬գային դատարանում Թուրքիայի դեմ հայց պատրաստելու համար: գ. հայց ներկայացնել Թուրքիայի դեմ՝ մասնավորապես Վուդրո Վիլսոնի իրավա¬րար վճռով իր պարտավորությունները կատարելու համար:
Ներկայումս Հայկական հարցը, ըստ Արա Պապյանի, բաղկացած է ե-րեք հիմնական բաղադրիչներից. ա. Տարածքային բաղադրիչ – չնայած հայ-կական տարածքների մի զգալի մասը գրավել են օտար տերությունները և ավելի ուշ միացվել այլ երկրների, Հայաստանի Հանրապետությունն այնու-ամենայնիվ շարունակում է պահպանել դրանց տիտղոսը և օրինական իրա¬վունքները այս տարածքների նկատմամբ, բ. Նյութական բաղադրիչը – հայ ժողովրդի և Հայաստանի Հանրապետության անմիջական նյութական կո¬րուստները կազմում են 40-100 միլիարդ դոլար: Մարդկային կորուստները փոխհատուցելու համար թուրքական իշխանությունները միջազգային հան¬րության և միջազգային կազմակերպությունների հսկողության ներքո պետք է ստեղծեն հատուկ ֆոնդ, որը համապատասխան աշխատանքներ կիրակա¬նացներ կորուստների աստիճանական վերականգնման համար, գ. Բարոյա¬կան փոխհատուցում – Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայոց ցեղա¬սպանության անմիջական ճանաչումն ու դատապարտումը, ինչպես նաև հաշտեցման ծրագրի իրականացումը:
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության (ՀՅԴ) դիրքորոշումը
1998 թ. իր 27-րդ համագումարում ՀՅԴ-ն ընդունեց նոր ծրագիր` հայ-կական պահանջատիրության խնդրի վերաբերյալ: Կուսակցության նպա-տակն է «ա. Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստանի ստեղծումը, որը պետք է ներառի հայկական հողերը՝ որոշված Սևրի պայմանագրով, ինչպես նաև Արցախը, Ջավախքը և Նախիջևանը, բ. Թուրքիայի կողմից հայերի նկատ-մամբ կատարված ոճրագործության միջազգային դատապարտումը, օկու-պացված տարածքների վերադարձը և հայ ժողովրդին պատճառված վնաս-ների փոխհատուցումը, գ. Միավորված Հայաստանում ցրված հայերի միա-վորումը»:
Արևմտահայոց ազգային համագումարի (ԱԱՀ) մոտեցումը
Այն արտացոլված է Զեկույցում, որը նախապես պատրաստվել էր մի խումբ փորձագետների կողմից, այնուհետ հաստատվել Արևմտահայերի 4-րդ համագումարում, 2015 թ. մարտի 28-29-ին: Գերագույն նպատակին հաս-նելու համար Արևմտահայերի 4-րդ համագումարը հաստատում է երկու անբաժանելի և հավասար նպատակների առկայությունը. 1. Արևմտահայու¬թյանը պատճառված վնասների փոխհատուցում և նրանց իրավունքների վերականգնում, 2. Արևմտահայերի վերադարձը հայրենիք և Թուրքիայում բարեփոխումների և մարդու իրավունքների արժեքների առաջնայնության հաստատման միջոցով այնպիսի պայմանների ստեղծում, որոնք նպաստա¬վոր են նման վերադարձի համար»:
Երկրորդ փաստաթուղթը «Թուրքիայի Հանրապետության կառավա-րությանը և ժողովրդին ուղղված հուշագիրն» է մի շարք պահանջներով.՝ ճանաչել Արևմտահայերի Ազգային կոնգրեսի՝ որպես իրավաբանական ան¬ձի առկայությունը Թուրքիայում, ընդունել մի շարք բարեփոխումներ Թուր¬քիայի Հանրապետությունում, նյութականացնել հայրենիք վերադառնալու մեր կամքը, առանց նախապայմանների բացել Հայաստանի Հանրապետու¬թյան հետ Թուրքիայի սահմանը և նախաձեռնել մի շարք քայլեր միջպե¬տական վստահության և բարեկամական հարաբերությունների հաստատ¬ման համար, ապահովել մուտք դեպի արխիվներ, ընդունել իրավական մի¬ջոցներ՝ փոխհատուցումների համար և այլն:
Այսպիսով, եթե փորձենք ընդհանրացնել, «Ի՞նչ եմ պահանջում» հար¬ցի պատասխանները բազմաբնույթ են և վերաբերում են ինչպես հողային խնդիրների լուծմանը, այնպես էլ հատուցման այլ ձևերին՝ ֆինանսական, բարոյական, օրենսդրական, մշակութային ժառանգության վերականգնման, արխիվների բացման, և այլն և ընդգրկում են Թուրքիայի ներսում իրակա¬նացվելիք բարեփոխումների բավականին լայն շրջանակ, որոնց իրակա¬նացման պարագայում արմատապես փոխվելու է մեր հարևան պետության բնույթը։

«ՈՒՄԻ՞Ց ԵՄ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ»

Այս հարցը նույնպես առաջին հայացքից թվում է, թե ունի պարզ ու միանշանակ պատասխան. իհարկե պահանջներն ուղղված են առաջին հեր¬թին Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչ և իրականացնող պետության՝ Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդին՝ Թուրքիայի Հանրապետությանը։ Սակայն, իմ կարծիքով, «հիշում եմ ու պահանջում» կարգախոսի երկրորդ բաղադրիչն պետք է ուղղված լինի նաև ինքներս մեզ՝ մեր պետությանը, մեր իշխանություններին, մեր քաղաքացիական հասարակությանը, մեր մասնա¬գիտական հանրությանը։ Հատուցման պահանջները Թուրքիայի Հանրապե¬տությանը պետք է իրականացվի, կամ առնվազն նախապատրաստվի ու մատուցվի հայաստանյան և սփյուռքյան քաղաքացիական հասարակության ու կառույցների, մասնավորապես, մասնագիտական հանրության կողմից։ Եթե բացակայում է սրա հստակ գիտակցումը, ապա մենք շարունակելու ենք մնալ զգացմունքային, սակայն անպտուղ դաշտի մեջ։
Իսկ հայաստանյան գիտության կազմակերպիչները պարզապես պարտավոր են ֆինանսավորել ու աջակցել պահանջատիրության տարա-բնույթ խնդիրների ուսումնասիրությանն նվիրված մեծ ու փոքր ծրագրերին, ձևավորել նոր, ժամանակակից մեթոդաբանությամբ զինված ու գիտական լայն համագործակցության ձգտող, միջազգային իրավունքի մասնագետ¬ներով ապահովված հետազոտական կենտրոններ։ Սա եմ ես դիտում 21-րդ դարի համար «Ումի՞ց եմ պահանջում» հարցի լուծման ուղիների ձևավորու¬մը մատնանշող մարտահրավերը։

«ԻՆՉՊԵ՞Ս ԵՄ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ»

Հարցի կենսագործման ձևե¬րից մեկը կարող է լինել այնպիսի կառույց¬ների ստեղծումը, որոնց նմանակները ժամանակին ձևավորվել են համա¬նման խնդիրներ լուծելու համար ու տասնամյակների ընթացքում հաջող քննություն են բռնել։
Մասնավորապես նկատի ունեմ «Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների կոնֆերանս» կամ կրճատ՝ «Պահանջների կոնֆե-րանս» (The Conference on Jewish Material Claims Against Germany – the Claims Conference) կազմակերպության փորձառությունը։ Այն ձևավորվել է 1951 թ. հոկտեմբերին Նյու-Յորքում, Արևմուտքի երկրներում գործող 23 հրեական ազգային և միջազգային կազմակերպությունների հավաքի արդյունքում։ Ինչպես նշված է նրանց հայտարարության մեջ, ««Պահանջների կոնֆերան-սը» խնդիր ունի բանակցել գերմանական կառավարության հետ ու ստեղծել Գերմանիայի կողմից Հոլոքոստի միջոցով անհատ հրեա մարդկանց և հրեա ժողովրդի նկատմամբ պատճառած նյութական վնասների փոխհատուցում¬ների ծրագիր»։ Արդեն շուրջ յոթ տասնամյակ «Պահանջների կոնֆերանսը» արդյունավետ գործում է, և այս ժամանակահատվածում, տարբեր գնահա¬տականներով, հրեա մարդկանց ու Իսրայել պետությանը տրամադրվել է փոխհատուցում ավելի քան 70 մլրդ ԱՄՆ դոլարի չափով։
Համացանցում առկա նյութերի հիմամբ ես մի քանի ծավալուն հրա-պարակումներ ունեմ հարցի շուրջ, որոնց հետևություններում առաջ են քաշվում հետևյալ դրույթները, որոնք կարող են օգտակար լինել նաև հայոց պահանջատիրության տեսանկյունից.
ա) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների համար փոխհատուցումների պահանջների ներկայացման և ստացման հարցը գործ¬ընթաց է, որը կարող է տևել տասնյակ տարիներ։
բ) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների փոխհա¬տուցումը ոչ մի կապ չունի «արյան գնի» հետ, որը ենթակա չէ վճարման։
գ) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների փոխհա¬տուցումների դրսևորումները տարաբնույթ են։ Դրանք կարող են լինել ինչ¬պես դրամական ուղղակի և անուղղակի փոխհատուցումներ վերապրողնե¬րին ու զոհերի ժառանգներին, այնպես էլ նյութական փոխհատուցումներ (դրամի, ենթակառուցվածքների, դրամաշնորհների տրամադրման և այլ ձևերով) ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի իրավահաջորդը հանդի¬սացող պետական միավորմանը։
դ) Ցեղասպանության տուժածներ դիտվում են ոչ միայն ցեղասպա-նության իրականացման տարիներին զոհվածները, այլև նրանք, ովքեր (1) իրենց բնակության վայրերից ենթարկվել են բռնի տեղահանման, (2) տար-հանվել են համակենտրոնացման ճամբարներ, (3) բռնի աշխատել են աշխա¬տանքային գումարտակներում և այլուր, (4) ենթարկվել են որոշակի բարո¬յական կամ այլ բնույթի զրկանքների, հալածանքների, (5) հնարավորություն չեն ունեցել ստանալ համապատասխան կրթություն, զուրկ են եղել մասնա¬գիտական աճի հնարավորություններից և այլն։
ե) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների համար փոխհատուցումների պահանջների ներկայացման, ստացման ու բաշխման գործի իրականացման համար լավագույն ձևը միջազգային ոչ-կուսակցա-կան և ոչ-կառավարական կազմակերպության ստեղծումն է, որը կաշկանդ-ված չէ շահառու հանդիսացող պետության օրենքներով։ Այդ մարմինը նաև հետազոտական-իրավական գործունեություն իրականացնող կառույց է, այն պետությունից ստանում է որոշակի իրավասություններ՝ միաժամանակ ներկայացնելով ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի աշխարհով մեկ սփռված ժառանգների շահերը։
զ) Նման մարմնի ձևավորման փորձ արվեց նաև Հայաստանում և Սփյուռքում 2006 թ., ի դեմս Արևմտահայերի ազգային համագումարի նա-խապատրաստման միջազգային կազմակերպչական կոմիտեի ստեղծման, որը որոշ ընդմիջումներով գործեց մինչև 2011 թ. դեկտեմբեր, երբ Փարիզի Սևր արվարձանում հրավիրվեց Արևմտահայոց երրորդ համագումարը ու ստեղծվեց «Արևմտահայոց ազգային համագումար» (ԱԱՀ) միջազգային ոչ-կառավարական կազմակերպությունը ։ Կազմակերպությունը հրավիրեց IV համագումար Փարիզում 2015 թ. մարտին։ 2012 թ. Հայաստանում ստեղծվեց «Արևմտահայերի ժառանգների միավորում» հասարակական կազմակեր-պությունը։
Մեր համոզմամբ, անկախ Հայոց ցեղասպանության և, մասնավորա-պես, հայրենազրկման փաստի պատճառով հայոց իրողությունների առանձ¬նահատկությունների առկայության «Պահանջների կոնֆերանս»-ի գործու¬նեության փորձի շարունակական ուսումնասիրությունը միայն կնպաստի հայոց պահանջատիրության քաղաքականության մշակման գործին։
Վերջում մեկ անգամ ևս շեշտենք, որ «... ցանկացած էթնիկ կամ ազգային ընդհանրության համար փորձություններով լի անցյալի հիշողու-թյունը ոչ թե բեռ է, որ կարելի է հարկ եղած դեպքում թոթափել, այլ հարս-տություն, որ պետք է կարողանալ հավուր պատշաճի օգտագործել»։