ԻՆՉՊԵ՞Ս ՀԻՇԵԼ ԵՎ ՈԳԵԿՈՉԵԼ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԶՈՀԵՐԻՆ

Թեսսա Ա. Հոֆման
(Գերմանիա)

ԻՆՉՊԵ՞Ս ՀԻՇԵԼ ԵՎ ՈԳԵԿՈՉԵԼ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԶՈՀԵՐԻՆ*
 
Բանալի բառեր – ներգաղթյալ հանրություններ, Օս­ մանյան ցեղասպանություն, հայեր, սիրիացիներ, ներգաղթ­ յալներ, հուշարձաններ:
 
Ցեղասպանության բազմաթիվ վերապրածներն ու նրանց հետնորդ­ները կարողանում են միայն ապաստան երկրում ի մի բերել կորուստ­ները և ոգեկոչել իրենց զոհերին:  Այդպես է, օրինակ, Գերմանիայում ապրող բազում հայերի դեպքում: Ուրեմն ի՞նչը և ինչու՞ պետք է հիշվի և ամենից առաջ՝  ինչպե՞ս:
Առնվազն հինգ տասնամյակ պահանջվեց, մինչև դաշնային Գերմանիայի հասարակայնության և քաղաքական վճիռներ կայացնողների մեջ հաստատ­ վեց այն ըմբռնումը, որ դաշնային հանրապետությունը ներգաղթի երկիր է: Նաև այն գիտակցությունն արմատավորվեց, որ ներգաղթյալների մեծ մա­սը հալածվել է պատերազմական իրողություններից, քաղաքական, կրոնա­կան կամ էթնիկական հետապնդումերից:
Հալածվածներն ու փախուստի դիմածներն իրենց հետ բերում են բռնության հոգեխեղիչ փորձառություն­ներ, որոնք առանձնապես ծանր դեպքերում, որպիսին ցեղասպանությունն է, փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Ցեղասպանության և մարդկության դեմ այլ հանցագործությունների բազմաթիվ վերապրածներ միայն տարագրութ­յան մեջ, այն է՝ ապաստան երկրում են  հնարավորություն ստանումի մի բերել իրենց կորուստները և ոգեկոչել իրենց զոհերին:

Այդպիսի օրինակ են  Թուրքիայից սերող հայերը, արամեացիները կամասորի ուղղափառ քրիստոնյաները և հույները: Որպես, այսպես կոչված, թուրք արտագնա աշխատողներ` նրանք դաշնային հանրապետություն մուտք գործեցին 1960­-ական թվականներից: Նրանք ցնցված էին 1955թ. սեպտեմ­բերի 6­7­ի «Ստամբուլան Բյուրեղա գիշերից»` կազմակերպված զանգվա­ծային բռնություններ Ստամբուլում և Զմյուռնիայում հունական խանութների, դպրոցների, եկեղեցիների և գերեզմանատների դեմ՝ ուղեկցվելով հայկական ու հրեական հաստատությունների վրա կատարվող  հարձակումերով:

Գերմանիայում բնակվող  ավելի  քան  100.000  արամեացիների/ասորի­ների  և շուրջ 40.000 հայերի մեծ մասը  ուղղակիորեն կամ  իրենց ծնողների միջոցով սերում են  Թուրքիայից: Այն, թե  արդյոք ներգաղթողները կարո՞ղ են իրենց զոհերին հիշել ապաստան երկրի որևէ  հասարակական վայրում, վճռում է  այդ  բռնություններին անմասն մացած հասարակության մեծա­ մասնությունը: Նրանք  իշխանություններն ու վճիռ կայացնողներն են, որոնք պետք  է իրենց համաձայնությունը հայտնեն հուշատախտակների, հուշար­ ձանների կամ  հուշավայրերի հիմման, ինչպես նաև  դրանց տեղի և նվի­ րագործման արձանագրությունների բովանդակության ու ֆինանսավորման հարցերի վերաբերյալ:
Ներգաղթյալ հանրությունները, որոնք Գերմանիայում (կամ այլ պետու­թյուններում) հիշատակման իրենց բաղձանքը կամենում են իրականացնել հասարակական կամ  կիսահասարակական վայրերում, պարտավոր են դա համոզիչ կերպով հիմավորել:  Կարևոր  փաստարկ են  հանդիսանում այն պատմական աղերսները կամ  հիշողությունները, որոնք  նաև հասարակութ­ յան մեծամասնությունն է կիսում  և պատրաստ է ընդունել: Այդպիսի  աղերս­ ներ  անմիջականորեն եղել են 1904­1908 թթ. գերմանական հարավարևմտ­ յան գաղութում (ներկայումս՝ Նամիբիա) հերերոների, նամաների և սաների ցեղասպանության, ինչպես նաև  Օսմանյան պետությունում շուրջ  երեք  մի­ լիոն քրիստոնյաների՝ հայերի, ասորի և հույն  քրիստոնյաների ցեղասպա­ նության դեպքում  (1912­-1922 թթ.):  «Գերմանական հարավ­արևմուտքում» գերմանական պաշտպանական զորամասի հրամանատար, պրուսական գեներալ Լոթար  ֆոն  Տրոթհան պատասխանատու էր  կայզերի համաձայ­ նությամբ մինչև  80.000  տեղաբնիկ  աֆրիկացիների  ոչնչացման  համար: Չնայած   դրան՝  Նամիբիայում առայսօր կան   ցեղասպան  ֆոն   Տրոթհայի անունով անվանակոչված փողոցներ: Մյունխեն­Տրուդերինգում Ֆոն Տրոթ­ հայի  անվան փողոցը միայն 2016­ին վերանվանվեց  Հերերոների փողոց:
Օսմանյան  ցեղասպանության¹ պարագայում գերմանական  կառավա­ րության  քաղաքական գործիչները, դիվանագետներն, ինչպես նաև զինվո­ րականության ներկայացուցիչները,  տեղակ   լինելով  այն   ժամանակվա Գերմանիայի դաշնակցի  ոճրագործություններին, հանդուրժում և հաճախ նաև  հավանություն  էին   ցույց  տալիս  դրանց:  Օսմանյան պետությունում կայզերական Գերմանիայի ռազմական առաքելության մի քանի  հրամանա­ տարներ ռազմաճակատի շրջաններում անձամբ պատասխանատվություն էին  կրում  հայ  ազգաբնակչության աքսորի համար:
Չնայած  տեղական  իշխանությունները, այսինքն՝  քաղաքագլուխները, հուշատախտակների տեղադրման  հանձնաժողովերը  կամ  համայնքային խորհուրդները և քաղաքային խորհուրդների անդամերն ինքնուրույն կեր­ պով են  որոշումեր կայացնում հուշարձանների կամ  հուշատախտակների հիմման մասին,  այնուհանդերձ ցեղասպանությունների վերաբերյալ  օրենսդ­ րի  ընդունած բանաձևերը, եթե  դրանք ՄԱԿ­ի Ցեղասպանության կոնվեն­ ցիայի ընդունումից (1948  թ.) առաջ են տեղի ունեցել և այդ պատճառով որպես կանոն իրավաբանական և դատական քննության չեն ենթարկվել, նրանց շատ են օգնում: Նամիբիայի առնչությամբ Բունդեսթագն առայսօր համապատասխան բանաձև չի ընդունել, չնայած 2012­-ին ՍԴԿ­ի (Գերմանիայի սոցիալ­դեմոկրատական կուսակցություն) խմբակցության այն ժամանակվա ղեկավար Ֆրանկ­Վալտեր Շթայնմայերը մի համապատասխան առաջարկ էր ներկայացրել Բունդեսթագին:
Ինչ վերաբերում է Օսմանյան ցեղասպանությանը, 1986­ին ԵՊ­ում (Եվ­ րոպական պառլամենտ) ՔԴՄ­ի (Գերմանիայի Քրիստոնեա­դեմոկրատական միություն) և ՍԴԿ­ի պատգամավորները նպաստեցին այն  բանին, որ պառ­ լամենտի քաղաքական հանձնաժողովը վճռի ընթացք չտալ ցեղասպանութ­ յան վերաբերյալ նիդերլանդական պատգամավոր Ժակ Վանդեմոյլեբրուկեի տեղեկագրին: 1987-­ին, այնուհանդերձ, այդ  տեղեկագիրը հանձնաժողովում ձայների  չնչին   մեծամասնությամբ ընդունվեց:  Սոցիալ­դեմոկրատական պատգամավոր Կլաուս Հենշի դիմումով, այնուհանդերձ, ցեղասպանություն եզրույթը ջրվեց՝  փոխարինվելով  «հայ   ժողովրդի  հանդեպ իրագործված անարդարությամբ»: Հենշն այն ժամանակ «Վտանգված ժողովուրդների ըն­ կերակցության» (ՎԺԸ) նամակագրական և հեռախոսային հարցումերին  ի պատասխան բազմիցս դեմ  էր  արտահայտվել այն  բանին, որ Եվրոպական պառլամենտը զբաղվի Օսմանյան ցեղասպանությամբ: Նա դա  պատճառա­ բանում  էր նրանով, որ ԵՊ­ն «պատմաբանների համաժողով» չէ:  Բացի այդ՝ նա այն տեսակետն էր հայտնում, թե հայերը ցանկացել են Թուրքիան մաս­ նատել՝ նշելով, թե  ինքը՝ որպես սոցիալիստ, դեմ  է ազգային պետության վերացմանը և ըստ  այդմ  նաև  նոր  պետությունների ձևավորմանը:
2000թ.  ապրիլին մի  շարք   հասարակական­քաղաքացիական կազմա­ կերպություններ, այդ  թվում նաև ՎԺԸ­ի՝ Հայաստանին վերաբերող  հարցե­ րը համակարգող խումբը, գերմանական Բունդեսթագի՝ հայտագրերի հանձ­ նաժողովին  ներկայացրին շուրջ  16.000  մարդկանց կողմից ստորագրված՝
«Ժամանա՛կն է.  դատապարտե՛լ  ցեղասպանությունը» հայտագիրը: Գերմա­ նական օրենսդիրը  միայն 16 տարի հետո՝ 2016  թ.  հունիսի 2­ին մինչ այդ իբրև  «վտարում և կոտորած» ձևակերպված ոճրագործությունները որակեց որպես ցեղասպանություն:
Դրանով  այնուհետև Գերմանիայում կրթության և  գիտության, ինչպես նաև հիշողության մշակույթի ոլորտում շատ  քիչ  բան  է որոշակիորեն բարե­ լավվել: Թուրքիայից սերող  ներգաղթյալ  հանրությունները նույնպես չէին ուզում չափազանց երկար սպասել: Նախ  և առաջ  հայկական համայնքները
1987-­ից ի վեր 11  գերմանական  քաղաքներում  (Շտուտգարթ, Բրեմեն, Բրաունշվայգ, Հյոխշտադտ, Նոյվիդ, Հալլե, Լեեր­Օստֆրիզլանդ, Յենա, Բեռ­ լին, Քեհլ,  Քյոլն)  խաչքարեր են  տեղադրել ի հիշատակ իրենց նախնիների հանդեպ իրականացված ցեղասպանության զոհերի՝ մեծ մասամբ կիսահա­ սարակական  վայրերում:  Բացառություն են  կազմում Լեերը (2015),  Յենան (2016) և Բրեմենը (2005):  Բրեմենում հոգուտ հուշաքարի տեղադրման  նա­ խաձեռնողականություն դրսևորեց այն ժամանակվա քաղաքագլուխ Հեննինգ Շերֆը  (ՍԴԿ): Խաչքարերի մեծ մասը  տեղադրվել է աշխարհիկ և եկեղեցա­ կան  գերեզմանատներում: Հասարակական վայրերում տեղակայված  խաչ­ քարերի դեպքում խոսքը  վերաբերում է զբոսայգիների ծայրամասային հատ­ վածներին և կանաչապատ տարածքներին: Տեղակայման վայրերն արտա­ ցոլում են  հիշատակման գերմանական քաղաքականության մեջ  առկա  հե­ տադասման դիրքորոշումը:
 
Բայց  Քյոլնի «Հիշե՛լ ցեղասպանությունը» միջազգային նախաձեռնութ­ յունը  չէր  ուզում համակերպվել  ծայրամասային տարածքներ մղելու՝ նման քաղաքականության հետ։  Այն 2018  թ.  ապրիլին Հոհենցոլլերների կամրջի մոտ տեղակայեց մոտ մեկուկես մետր  բարձրությամբ պողպատե բուրգ,  որի գագաթին  կա  մի  ճեղքված նուռ:  Կողապատերի վրա  արձանագրված է քյոլնաբնակ գրող  Դողան Աքանլիի կողմից հեղինակված  մի  բանաստեղ­ ծություն   հետևյալ վերնագրով.  «Այդ  ցավը վերաբերում է  մեզ   բոլորիս»: Քյոլնի  կառավարչությունը կարգադրեց անհապաղ հանել հուշարձանը: Նա դա  պատճառաբանում էր  ինչպես երթևեկության անվտանգությամբ, այն­ պես  էլ երկու  մետր  բարձրություն ունեցող խաչքարով, որը  նախորդ տարի տեղադրվել  էր   Քյոլն­Բրյուքի գերեզմանատան   հայկական  հատվածում: Վերջինս կրում  է նվիրաբերման հետևյալ արձանագրությունը. «Ի հիշատակ
1915­1916 թվականների Հայոց  ցեղասպանության զոհերի»: Թուրքական հա­ մայնքի, ինչպես նաև «Մզկիթների գերմանա­թուրքական  միության» (DITIB) ճնշման ներքո այն  ժամանակ քաղաքային վարչությունը Քյոլնի հայկական համայնքին արգելեց տեքստում նշել 1,5 միլիոն զոհերի թվաքանակը, ինչ­ պես  և Օսմանյան պետությանն անվանել  ցեղասպանության պատասխա­ նատու:
Գերմանական օրենսդրի կողմից Օսմանյան ցեղասպանության պաշտո­ նական ճանաչման համար տասնամյակներ շարունակ ձգվող  պայքարը և ճանաչմամբ հնարավոր դարձող հաջողությունների դեմ  թուրքական ազ­ գայնական միությունների ու ընկերությունների ուժգին դիմակայությունը նպաստեցին նրան, որ  հայերի համար հիմականում առաջնապլանում  է մում  խաչքարերի  հիշատակող  գործառույթը: Մյուս  կողմից՝ հուշաքարը պետք  է տեղակայվեր ըստ  հնարավորինս աչքի ընկնող վայրում, առաջին հերթին՝ ինչպես ձևակերպել է «Գերմանահայոց կենտրոնական խորհրդի» նախագահներից մեկը`  Բեռլինի «ռայխսթագի գմբեթի ստվերի տակ»:  Որ­ պես  փոխզիջում՝ 2016­ին մի  խաչքար տեղադրվեց Սբ. Հեդվիգի կաթոլիկ տաճարի տարածքում՝ Բեռլինի կենտրոնում: Այն հիշեցնում է 1919­ին այդ եկեղեցում Հայոց  ցեղասպանության զոհերի հիշատակին կատարված ժա­ մերգությունը:
Միայն հայկական բնակավայրերում տարածված ավանդական ձևով  հայ­ կական խաչքարերն  ընդգծում  են  իրենց  յուրահատուկ բացառիկությունը: Նվիրաբերման արձանագրությունները նույնպես վերաբերում են միայն  հայ զոհերին՝ բացառությամբ Ենայի  խաչքարի: Վերջինիս արձանագրությունում ներառված հավելումը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ այդ  խաչ­ քարը  հիմողը՝ ձեռնարկատեր Պողոս Գուլօղլուն, սերում է մի անդրազգա­ յին  ընտանիքից, որն,  իբրև  այդպիսին, բնութագրական էր  Օսմանյան պե­ տության համար: Նրա  հույն  պապը, որը  Հալեպում Բաղդադի երկաթուղու վրա էր աշխատում, ամուսնացել էր մի հայ աքսորյալի հետ:  Ենայի  խաչքա­ րի հետևյալ արձանագրությունը հիշեցնում է նաև  ոչ  հայազգի զոհերի մա­ սին.  «Ի հիշատակ Հայոց  ցեղասպանության 1,5 միլիոն զոհերի և ի հիշատակ
100 տարի առաջ  սպանված արամեացիների, ասորիների ու փոքրասիական հույների: Ենա քաղաքը գիտակցում է Գերմանիայի համապատասխանատ­ վությունը: Այս խաչքարը հաշտեցման խորհրդանիշ է»:
 
Բեռլինում արդեն 2002­ին ստեղծվել էր «Մեկ ձայնով խոսել ցեղասպա­ նության դեմ»  միջեկեղեցական  նախաձեռնությունը: Նրա  մեջ  հայկական, արամեական­ասորական և հունական միություններն ու ընկերություններն առաջին անգամ համատեղ աշխատում են իրենց  նախնիների հանդեպ իրա­ գործված ոճրագործությունների՝ որպես ցեղասպանության, խորհրդարա­ նական ու հասարակական դատապարտման համար: 2007­ին նախաձեռ­ նությունը սկսեց մի  նպատակահարմար վայր փնտրել՝ Օսմանյան ցեղաս­ պանության զոհերի հիշատակին հուշաքար կանգնեցնելու համար: Այն դրա համար ընտրեց Շարլոտենբուրգի շրջանը, որտեղ օսմանյան, թուրքական, հայկական և գերմանական անցյալի ու ներկայի առանձնակի մեծ  քանա­ կությամբ աղերսներ  կան: Չնայած  այդ  շրջանի այն  ժամանակվա քաղա­ քագլուխը, ինչպես և հուշատախտակների շրջանային հանձնաժողովը սկզբունքորեն համաձայնել էին  հուշաքարի տեղադրմանը, սակայն նրանք առաջարկված հասարակական վայրերից ոչ  մեկի  հատկացման համաձայ­ նություն չտվեցին:  Չափազանց մեծ  էին  «մուսուլմանական բնակչության» ըմբռնման բացակայության կամ հուշաքարի հնարավոր վտանգման առն­ չությամբ մտահոգությունները: Բեռլինյան նախաձեռնողները կանգնած էին մի  դիլեմայի առաջ.   կա՛մ  նրանք անորոշ ժամանակով  պետք   է  սպասեին հիշողության քաղաքականության տեսանկունից  ավելի  նպաստավոր իրադրության, կա՛մ  պետք  է  ընդունեին հուշատախտակների հանձնաժո­ ղովի  առաջարկը՝ հուշարձանների և բնության պահպանության տարածք համարվող  «Լուիզայի թիվ  III» հայտնի եկեղեցական գերեզմանատանը ի հիշատակ Օսմանյան պետությունում ցեղասպանության զոհերի մի միջեկե­ ղեցական հուշարձան հիմելու վերաբերյալ:
Գերեզմանատան  վարչությունն  այդ   նպատակով  երկարատև օգտա­ գործման համար տրամադրեց նախկինում թաղման համար նախատեսված երեք  տեղեր, ինչպես և դրանք միացնող մի պարսպահատված: Այդպիսով հնարավոր եղավ  մի  հուշարձան կանգնեցնել,  որը  նախագծեց բեռլինցի ճարտարապետ Մարտին Հոֆմանը՝  Օսմանյան պետությունում ցեղասպա­ նության զոհերի  միջեկեղեցական  հուշարձանի կառուցման աջակցության ընկերակցության  հետ   սերտ  համագործակցությամբ: Հայ  առաքելական, հույն  ուղղափառ և ասորի ուղղափառ հոգևորականների կողմից օրհնվե­ լուց հետո  սկսվեց 1970­ական թվականներին լքված այդ  թաղումատեղերի վերականգնումը՝ ըստ  հուշարձանապահպանության կանոնների: Դրան  հա­ ջորդեց նրանց փոխակերպումը «հիշողության հարթակների»: Դրանք  իրենց թևերի  վրա կրում  են  «բնաջնջման վեց պատկերներ»՝ օսմանյան ցեղաս­ պանության համատեքստում լայնորեն հայտնի լուսանկարներ, որոնք մա­ կագրվել են  «ազատություն», «անվտանգություն»,  «կանք»,  «հայրենիք»,
«հավատ» և «մշակույթ» հասկացություններով:  Ցեղասպանության ժամանակ  ոչնչացվում է այդ  արժեքներից յուրաքանչյուրը:
Կառուցվածքային մի չորրորդ տարրը ազնիվ պողպատից պատրաստ­ ված նվիրաբերման վահանակն է՝ զոհերի խմբերի թվարկումով և հետևյալ կոչով. «Հիշե՛ք Օսմանյան ցեղասպանության զոհերին»: Նախաձեռնողները սկզբունքորեն հրաժարվել են  մեղքի էթնիկացումից, զորօրինակ՝  «Թուր­ քական ցեղասպանություն» արտահայտությունից: Նվիրաբերման  վահա­նակի  միջով անցնում է  մի  հորիզոնական ճեղքվածք: Այն խորհրդանշում է վերքը, որը  ոճրագործությունները որպես ցեղասպանություն ճանաչելու՝ թուրքական պետության և թուրքական հասարակության մեծամասնության հրաժարումով շարունակում է խորանալ: Անկարայում Ազգային Մեծ ժողո­ վի  կողմից «ճանաչումից հետո»  միայն  ճեղքվածքը կփակվի: «Հիշողության հարթակների» առջև կա  մի  դաշտ 68  քառակուսի կրաքարե սալիկներով: Դրանք  հիշեցնում են զոհերի առավել մեծ բնակավայրերը և, այնտեղ բնակ­ ված խմբերի, քաղաքների անունները՝ լատիներեն, հայերեն, հունարեն կամ արմեերեն տառերով: Դրանց միջև  գտնվում են ավելի փոքր  քարեր, որոնց վրա  նվիրատուները կարող են փորագրել տալ  ցեղասպանության մեծանուն զոհերի կամ  իրենց սպանված նախնիների անունները: Բեռլինի միջեկեղե­ ցական  հուշակառույցը բազմագործառութային նախագծում ունի: Այն ծառա­ յում է ոչ միայն  որպես հիշեցման, այլ  իբրև  անհատական ու կոլեկտիվ սգո և ուսուցման վայր: 2015­ից ի վեր այստեղ ամեն  տարի տեղի են  ունենում հիշատակի միջոցառումեր՝  ապրիլի 24­ին (1915 թ., հայ  զոհերի հիշատա­ կի  օր),  մայիսի 19­ին (1919 թ., Պոնտոսի հույների հիշատակի օր),  հունիսի 15­ին (1915 թ.,  արամեացի զոհեր), ինչպես նաև  սեպտեմբերի  14­ին (1922 թ., Փոքր  Ասիայի  հույներ):

Երեք  տեղեկատու վահանակների, ինչպես և կռած  պողպատից պատ­ րաստված  չորս  նստարանների հետ   միասին  ճարտարապետական  նա­ խագծման, ձևավորման և կառուցապատման ծախսերը կազմել են նվազա­ գույնը 210.000   եվրո: Այդ  գումարի մեկ  երրորդը հատուցվեց մասնավոր նվիրատվություների միջոցով, իսկ  մացյալ ծախսերը՝ քաղաքային, եկե­ ղեցական և կիսապետական հաստատությունների տրամադրած ֆինան­ սավորմամբ: Գերմանիայում թուրքական դիվանագիտությունը արծվի աչ­ քերով է հետևում  հուշաքարերի տեղադրմանն ուղղված ամեն  մի պետական ֆինանսավորման և փորձում է հակազդել դրանց: Դա ապացուցեց 2017 թ. վերջին Մայնի  Ֆրանկֆուրտի թուրքական հյուպատոսի պաշտոնական բո­ ղոքը  Գիսենին մերձակա Պոլհայմում նախատեսված՝  «Սեյֆոյի»   (այդպես են  արամեացի­ասորիներն անվանում 1915 թ.  իրենց ժողովրդի  հանդեպ իրականացված ցեղասպանությունը) հուշարձանի դեմ:  Բեռլինում թուրքա­ կան  գլխավոր  հյուպատոսը նույնպես ոչ  վաղուց մի  մասնավոր զրույցում պարզաբանել է, որ Թուրքիային չի  խանգարի, եթե  հայերը Գերմանիայում իրենց սեփական միջոցներով հուշաքարեր կանգնեցնեն, և այն  էլ՝ կիսա­ հասարակական վայրերում, ինչպես, օրինակ՝ Բեռլինի Հեդվիգի տաճարում գտնվող  խաչքարն է:  Սակայն   Թուրքիան, ինչպես  հայտարարում էր  նա, կմիջամտի, եթե  հասարակական վայրում մի  հուշարձանի համար պետա­ կան  կամ  քաղաքային միջոցներ տրամադրվեն:
 
Գերմաներենից թարգմանեց Աշոտ  Ն. Հայրունին
 
Թեսսա  Ա.  Հոֆման   ­ պատվավոր պրոֆեսոր, փիլիսոփայութ­ յան  դոկտոր. բանասեր և  սոցիոլոգ։  Մինչև   2015  թ.  ապրիլ ամիսն աշխատում էր  Բեռլինի Ազատ համալսարանի՝  Արևելան  Եվրոպա­ յի  ինստիտուտում: Հրատարակել  է  բազմաթիվ  աշխատություններ Հայաստանի, հայկական Սփյուռքի պատմության, մշակույթի և ներկա դրության, Հայոց  ցեղասպանության և Թուրքիայում ու Հարավային Կովկասում փոքրամասնությունների վիճակի վերաբերյալ:  1979 թվականից  ի  վեր  «Վտանգված ժողովուրդների  ընկերակցությու­ նում»  գործում է  որպես Հայաստանին վերաբերող  խնդիրների հա­ մակարգող, իսկ  2009  թվականից ՎԺԸ­ի պատվավոր անդամ է:
 

Նկար  1. ­ Բեռլինի միջեկեղեցական հուշակառույցն ունի  բազմագործառութային նա­ խագծում: Այն հիշեցնում է Օսմանյան ցեղասպանության զոհերի մասին, ոգեկոչում և ծառայում է՝ որպես սգո  և ուսման վայր:
 
 
 

Նկար  2.  – Ամեն տարի «Հիշողության հարթակների» առջև  տեղի են ունենում ոգեկոչ­ ման  միջոցառումեր ի հիշատակ մեռածների:

 

 
Նկար  3. ­ 68 քառակուսի կրաքարե սալիկները լատիներեն, հայերեն, հունարեն կամ արամեերեն տառերով հիշեցնում են զոհերի առավել մեծ բնակավայրերը և, ըստ  այն­ տեղ բնակված խմբերի, քաղաքների անունները: Դրանց միջև  գտնվող  ավելի  փոքր քարերի վրա նվիրատուները կարող են փորագրել տալ իրենց սպանված նախնիների անունները:
 
 
Նկար  4. ­ Նվիրաբերման վահանակը մատնանշում է ցեղասպանության զոհերի խմբե­ րին:  Մի հորիզոնական ճեղքվածք վահանակը բաժանում է երկու  մասի:  Այն խորհրդան­ շում  է վերքը, որը  զոհերի հետնորդների սրտում առայսօր բաց  է մում, քանի  որ թուրքա­ կան  պետությունը և թուրքական հասարակության մեծամասնությունը հրաժարվում են ոճրագործությունը ճանաչել որպես ցեղասպանություն:

Summary
 
HOW TO REMEMBER  AND SUMMON THE VICTIMS OF GENOCIDE?
 
Tessa A. Hofman
 
This essay explains the specifics of German history and memory policies with regard to immigrant communities in Germany. Although already in the 1960 spost­war Germany has become a country of massive foreign immigration, it is only currently that the country officially admits its essence as a popular destina­tion for immigrants of foreign origin, of which Turkey born residents and their descendants are still the largest immigrant community, including the descendants of those who survived the Ottoman genocide against indigenous Christians dur­ing the last decade of Ottoman rule (1912­-1922): Armenians, Syriacs (self­-identi­fying themselves as Armenians or Assyrians) and Greek­-Orthodox Christians (East­ern Thrace, Pontos, Asia Minor) with a victim in total of more than three million.
As a rule, it is the dominant majority of a country that determines which of the historic experiences of immigrants are remembered, and how these are re­membered. In Germany the authorities of municipal districts decide where and how commemorative plaques, monuments and memorials of genocide remem­brance are erected. There is a clear hierarchy in the commemoration of those who were victimized under Germany’s responsibility, and those victimized by third sides, such as the Unionist or Kemalist regimes. The average German ten­dency in the case of the Ottoman genocide is to allow only peripheral locations or locations on semi­public grounds (cemeteries, church-grounds). So far, Ar­menian cross­-stones have been erected in 11 German cities and towns beginning from city cemetery in Stuttgart (1987). As a rule, Armenian, Syriac and Pontos Greek Diasporic communities dedicate their monuments only to the commemo­ration of their own community. A prominent exception of integrated or inclusive commemoration is the Ecumenical Memorial for Genocide Victims in the Ottoman Empire, which has been erected in Berlin in 2012.
 
Резюме
 
КАК ПОМНИТЬ И ПОЧТИТЬ ЖЕРТВ ГЕНОЦИДА?
 
Тесса  A. Хофман
 
Ключевые  слова  – иммигрантские общины, Османский геноцид, армяне, сирийцы, иммигранты, памятники.
 
В этом   эссе   раскрывается  специфика  немецкой  политики  истории  и памяти по отношению к иммигрантским общинам в Германии.  Хотя послевоенная Германия  уже  в 1960­х годах  стала  страной массовой иммиграции, только в настоящее время  она  официально признает себя  как  популярная для  иммигрантов страна­убежище.  Среди  иммигрантских общин  Германии беженцы из Турции  и их потомки по­прежнему остаются крупнейшим иммигрантским сообществом, включая  потомков  тех,  кто пережил Османский геноцид коренных христиан в 1912­-1922 гг. ­ армян, сирийцев (осознающих себя  как арамейцев или ассирийцев) и греко­православных христиан (Восточная Фракия,  Понтос,  Малая Азия),  причем общее число  жертв этих событий составляет более  трех  миллионов.
Как правило, преобладающее большинство населения страны определяет, какое  из исторических переживаний и как запомнят иммигранты. В Германии власти  муниципальных районов решают, где и как возводятся памятные мемориальные   доски,    памятники   и   мемориалы   в   память    о   геноциде. Существует четкая иерархия между   памятью о  пострадавших, за  которых несет ответственность  Германия, и теми,  кто  пострадал от  третьих сторон, как, например, от младотурецкого и кемалистского режима.  Средняя  немецкая тенденция в отношении к напоминаниям об Османском  геноциде сводится к тому,  чтобы давать  разрешение только на  периферийные местоположения или  полуобщественные места  (светские и церковные кладбища). До сих  пор армянские хачкары были  установлены в 11­ти  городах  Германии, начиная с городского кладбища в Штутгарте (в 1987  г.).  Как  правило, общины армян, арамейцев/ассирийцев и греков  из Понтосa посещают только  памятники своих жертв. Важным  исключением интегрированной или  всеобъемлющей памяти является Вселенский мемориал жертвам геноцида в Османской  империи, который был  установлен в Берлине в 2012 году.

---

^{*Ընդունվել է տպագրության 20. 07.  2018։
1}Այս հասկացության միջոցով են  Գերմանիայում բնորոշվում  Օսմանյան կայսրության իշխանությունների իրականացրած բոլոր ցեղասպանությունները։ Խմբ.։