ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ՍՏԱՑՄԱՆ ՀՐԵԱԿԱՆ ՓՈՐՁԻՑ

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ
 
ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ՍՏԱՑՄԱՆ ՀՐԵԱԿԱՆ ՓՈՐՁԻՑ.
«ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԻ ԿՈՆՖԵՐԱՆՍ» ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ ԵՎ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ
 
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին նացիոնալ-սո­ցիալիզմի գաղափարախոսությամբ առաջնորդվող ֆաշիստական Գերմա­նիայի ու նրա դաշնակիցների կողմից իրականացվեց շուրջ 6 մլն եվրոպա­կան հրեաների ցեղասպանությունը, որը պատմության մեջ մտավ Հոլոքոստ (ողջակիզում, եբրայերեն Հա-Շոա) անվամբ։ Պատերազմի ավարտին հաջոր­դեց Գերմանիայի օկուպացումը հաղթող տերությունների կողմից, կայացան մի շարք կոնֆերանսներ, ուր ի թիվս ետպատերազմյան Եվրոպային առնչ­վող բազմաթիվ վճիռների, կայացվեցին որոշումներ Գերմանիայի կողմից վճարվելիք ռազմատուգանքների ձևերի ու չափերի շուրջ։

Մինչև Իսրայել պետության ձևավորումը (1948 թ. մայիսի 14) գերմա­նական կողմից փոխհատուցումների վճարման հարցը բարձրացվել է 1945 թ. սեպտեմբերին չորս օկուպացիոն տերություններին Հրեական գործակա­լության (Jewish Agency)[1] կողմից նրա նախագահ Խաիմ Վեյցմանի հղած հու­շագրում, որտեղ պահանջ էր դրվում ընդգրկել այդ հարցը ռազմատուգանքի շուրջ Գերմանիայի հետ տարվող բանակցությունների օրակարգում։ Երկ­րորդ համաշխարհային պատերազմին հաջորդող առաջին տարիներին, երբ դեռ խիստ թարմ էր Հոլոքոստի հիշողությունը և հրեաները չէին ցանկանում որևէ շփում ունենալ գերմանացիների հետ, Իսրայելի արտաքին գործերի նախարար Մ. Շարեթի 1951 թ. սկզբին Գերմանիային ուղղված պահանջը՝ փոխհատուցել (շուրջ 1,5 մլրդ դոլարի չափով) նացիստական հետապնդում­ներից փրկված կես միլիոն հրեաների Իսրայելում վերաբնակեցման հետ կապված ծախսերը, կրկին հղված էր ԱՄՆ-ին, ԽՍՀՄ-ին, Մեծ Բրիտա­նիա­յին և Ֆրանսիային։ Նշված գումարի չափը ձևավորվել էր այն հաշվարկից, որ մեկ ներգաղթողի լիարժեք ինտեգրմանն (աբսորբցիա) ուղղված գործու­նեությունն արժե $3.000։ Հաշվվել էր նաև, որ 6 մլրդ դոլար արժողությամբ հրեական սեփականություն է թալանվել նացիստների կողմից, բայց նաև շեշտվում էր, որ գերմանացիները երբեք չեն կարողանա նյութական փոխ­հատուցում տալ իրենց այն արարքների համար, որոնց զոհ գնացին միլիո­նավոր հրեաներ։[2]
ԽՍՀՄ-ն ընդհանրապես անպատասխան թողեց Մ. Շարեթի պահան­ջը, իսկ արևմտյան տերություններն այն վերահասցեագրեցին Գերմանիայի դաշնային հանրապետության կառավարությանը։ Վերջինիս դաշնային կանցլեր Կոնրադ Ադենաուերի 1951 թ. սեպտեմբերին արված պաշտոնա­կան հայտարարության մեջ, որը պատգամավորները լսում էին հոտնկայս և որն արժանացավ հավանության խոր­հր­դա­րանի պատգամավորական բոլոր խմբերի կողմից, ասվում էր, որ Գերմա­նիան պատ­րաստ է վճարել փոխհա­տուցում նացիստական հանցագործություն­ների համար։[3] Սակայն հրեական ժողովրդի ներկայացուցիչներին ուղղված Ադենաուերի կոչին՝ ԳՖՀ կառա­վարության հետ այս հարցի շուրջ բանակցություններ սկսելու մասին, Իս­րայելի կառավարությունը սկզբում նույնիսկ չարձագանքեց։ Փոխարենը, ի պատասխան այդ կոչին, ընդամենը մեկ ամիս անց, 1951 թ. հոկտեմբերին, Նաում Գոլդմանը, որը Հրեական գործակալության համանախագահն էր և Հրեական համաշխարհային կոնգրեսի (World Jewish Congress) նախագահը, Նյու-Յորքում կազմակերպեց Արևմուտքի երկրներում գործող 23 հրեական ազգային և միջազ­գա­յին կազմակերպությունների հավաքը։ Վերջինիս մաս­նակիցները պարզորոշ հասկացնել տվեցին, որ խոսակցությունը կարող է գնալ միայն նյութական փոխհատուցումների շուրջ, ու այդպիսով հանդիպ­ման արդյունքում ստեղծված կազմակերպությունը կոչվեց Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների կոնֆերանս կամ կրճատ՝ «Պահանջների կոնֆերանս» (The Conference on Jewish Material Claims Against Germany – the Claims Conference)։ Այս նոր կոնֆերանսի Տնօրենների խոր­հուրդը բաղկացած էր հիմնադիր կազմակերպություններից յուրաքանչյուրի կողմից գործուղված երկուական անդամներից։ Ինչպես նշված է նրանց հայ­տարարության մեջ, ««Պահանջների կոնֆերանսը» խնդիր ունի բանակցել գերմանական կառավարության հետ ու ստեղծել Գերմանիայի կողմից Հոլո­քոստի միջոցով անհատ հրեա մարդկանց և հրեա ժողովրդի նկատմամբ պատճառած նյութական վնասների փոխհատուցումների ծրագիր»։
1951 թ. դեկտեմբերին Ն. Գոլդմանը Կ. Ադենաուերի հետ Լոնդոնում կայացած հանդիպման ժամանակ հասավ պայմանավորվածության, որ Մ. Շարեթի ներկայացրած գումարը դառնալու է բանակցությունների առարկա։ Սակայն կողմերի վերաբերմունքը բանակցությունների նկատմամբ տարբեր էր։
Արևմտյան Գերմանիան, որպես Երրորդ ռեյխի փաստացի իրավահա­ջորդ, հրեաներին վճարվելիք փոխհատուցումների շուրջ տարվող բանակ­ցությունների մեջ տեսնում էր կարևորագույն քայլ նացիստական անցյալի հաղթահարման ուղղությամբ և մտադիր էր նման կերպ գոնե մասամբ քավել գերմանական ժողովրդի մեղքը։ Ըստ կողմերի միջև կնքված համաձայնա­գրի, գումարները վճարվում էին Իսրայելին որպես փոխհատուցում Հոլոքոս­տի տարիներին հրեաների ստրկական աշխատանքի և նրանց նկատմամբ կիրառված հալածանքի, հետապնդումների, ինչպես նաև հրեական սեփա­կանության դիմաց, որը գողացվել, թալանվել էր նացիստների կողմից։ Միև­նույն ժամանակ շատ հրեաներ Իսրայելում և աշխարհի այլ երկրներում գեր­մանացիների հետ որևէ բանակցություններ վարելու հնարավորության, ա­ռավել ևս վարման հարցն առաջ բերեց բողոքի մեծ ալիք։ Դրանում նրանք տեսնում էին վիրավորանք՝ ուղղված նացիստական ցեղասպանության զո­հերի հիշատակին և աջակցություն մարդասպանների արդարացմանը (ռեա­բիլիտացիային)։[4] Ա­վելի գործնական էր Իսրայելի վարչապետ Դ. Բեն-Գու­րիոնի դիրքորոշումը, որը մի քանի ամիս տևող տատանումներից հետո գերմանական փոխհատուցումների հարցը 1952 թ. հունվարին դրեց Իսրա­յելի Կնեսետի օրակարգում։ Իր որոշումը նա փաստարկում էր նրանով, որ չի կարելի թույլ տալ ոճրագործներին մնալ իրենց զոհերի ժառանգներ, և որ հրեական պետությունն իրավասու է Երրորդ ռեյխի իրավահաջորդներից պահանջելու միջոցներ, որոնք անհրաժեշտ էին թեթևացնել աբսորբցիայի գործընթացը նրանց համար, ովքեր փրկվել էին նացիստական ցեղասպա­նությունից։ Ընդ որում, Իսրայելի ղեկավարը նշում էր, որ խոսքը գնում է բա­ցառապես թալանված հրեական գույքի արժեքի փոխհատուցման, այլ ոչ թե «արյան դիմաց վճարվող փողերի» մասին, և որ նյութական պահանջները չեն վերաբերվում պատմա-բարոյական խնդիրներին, որոնք հավերժ կմնան չվճարված։ Եռօրյա բուռն քննարկումների արդյունքում, որոնք արտացոլում էին հրեական հասարակության մեջ այս հարցի շուրջ առկա սուր տարա­ձայնությունները, Բեն-Գուրիոնի առաջարկը, որը ենթադրում էր (չնայած բացեիբաց այդ մասին չասվեց և ոչ մի խոսք) Արևմտյան Գերմանիայի հետ ուղղակի բանակցություններ վարելու համաձայնություն, ընդունվեց Կնեսե­տի կողմից 61 ձայն կողմ, 50՝ դեմ հարաբերակցությամբ։
Գերմանական փոխհատուցումների մասին բանակցությունները կա­յացան 1952 թ. մարտ-սեպտեմբեր ամիսներին։ Դրանց արդյունքում 1952 թ. սեպտեմբերի 10-ին Լյուքսեմբուրգում Կ. Ադենաուերի, Մ. Շոմետի և Ն. Գոլդմանի միջև կնքվեց համաձայնություն (պատմության մեջ հայտնի է իբրև «Լյուքսեմբուրգյան համաձայնություն»),[5] ըստ որի Արևմտյան Գերմա­նիան պարտավորվեց 12-14 տարիների ընթացքում վճարել 845 միլիոն դո­լար կամ 3 մլրդ մարկ (հրեական կողմը պահանջեց, որպեսզի 500 մլն. դոլա­րը պարտավորվի վճարել Արևելյան Գերմանիան, սակայն մինչև Գերմա­նիայի վերամիավորումը, այդ պահանջը մնաց անպատասխան), որոնցից 110 մլն դոլարը նախատեսվում էին Գերմանիային ուղղված հրեական նյու­թական պահանջների մշտապես գործող կոնֆերանսին, ինչպես նաև ուղ­ղակի փոխհատուցումների վճարումներ ընտրված անհատներին։ Գերմանի­ան մեկանգամյա փոխհատուցում էր վճարում 275 հազար վերապրողների։
Գերմանական խորհրդարանը 1953 թ. սեպտեմբերին ընդունեց հա­տուկ օրենք գերմանական փոխ­հատուցումների մասին, որը հետագայում մի քանի անգամ ճշտվեց ու լրացվեց։ Իսրայելի կառավարությունն այդ գումար­ները ներդրեց երկրի ենթակառուցվածքների զարգացման մեջ, դրանք մեծ դեր ունեցան նոր պետության տնտեսության հիմնադրման և զարգացման համար։ Գումարներն օգտագործվում էին տնտեսության հիմնարար ճյուղե­րի՝ գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, տրանսպորտի և էլեկտրա­կան ցանցերի զարգացման համար։ Ծրագրի իրականացումն հանձնարար­վեց հատուկ ստեղծված Գերմանական փոխհատուցումների պետական ըն­կերությանը։ Ծրագրի շրջանակներում ԳՖՀ-ից Իսրայել էին փոխանցվում նաև անհրաժեշտ ապրանքներ ու ծառայություններ, ուղղված գլխավորա­պես գյուղատնտեսության մեխանիզացմանը, արդյունաբերության գիտա­տար ճյուղերի զարգացմանը և առևտրական նավատորմիղի ստեղծմանը։ Լյուքսեմ­բուրգյան համաձայնության (1953-65) գործողության ժամանակա­հատվածում, որը կետառկետ իրականացվեց ԳՖՀ-ի կողմից, գերմանական փոխհատուցումների հաշվին իրականացված մատակարարումները կազմե­ցին Իսրայելի ամենամյա ներմուծումների 12-20%-ը։
Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների մշտա­պես գործող կոնֆերանսը լյուքսեմբուրգյան համաձայնությամբ իրեն տրա­մադրված միջոցները գլխավորապես օգտագործեց նացիստական ցեղա­սպանությունից փրկված և Իսրայելից դուրս՝ եվրոպական բազմաթիվ երկր­ներում բնակվող Հոլոքոստը վերապրողներին օգնելու նպատակով։ (Փակա­գծերում նկատենք, որ Ծրագրի իրագործման ընթացքում բացարձակապես ոչինչ չհասավ Խորհրդային Միությունում և նրա արևելաեվրապական դաշ­նակից երկրներում բնակվող հրեաներին, որոնք ոչ պակաս էին տուժել նա­ցիստական հետապնդումներից։) Այդ միջոցներից Կոնֆերանսը վճարեց շուրջ 50 հազ. հրեաների հայրենադարձության, համակենտրոնացման ճամ­բարների բազմահազար նախկին բանտարկյալներին տրամադրվող բուժօգ­նության, շուրջ 200 հազ. մարդկանց անհատական փոխհատուցման պա­հանջների բավարարմանն ուղղված իրավաբանական օգնության կազմա­կերպման համար, նացիստական օկուպացիայի ենթարկված եվրոպական երկրներում հրեական համայնքային կյանքի վերակենդանացմանն ուղղված ծախսերը և այլն։ Սրան զուգահեռ իրականացվում էին խոշոր կրթական և մշակութային ծրագրեր, ինչպես օրինակ նացիզմի զոհերի բազմահազար ըն­տանիքների երեխաներն ապահովվում էին կրթաթոշակներով, 18 երկրնե­րում հիմնվեցին 150 հրեական ուսումնական հաստատություններ, 13 լեզու­ներով հրատարակվեցին Հոլոքոստը վերապրած հեղինակների շուրջ 400 ստեղծագործություններ և այլն։ Այդ նույն աղբյուրից զգալի չափով ֆինան­սավորվեցին նաև Յադ Վաշեմում և այլուր տարվող Հոլոքոստին նվիրված գիտական ուսումնասիրությունները, սկզբնական կապիտալ առանձնացվեց 1965 թ. Նյու-Յորքում հիմնելու համար հրեական մշակույթի հուշային ֆոնդ և այլն։
*     *     *
Այստեղ կանգ չենք առնի այն զարգացումներին, որոնք տեղ գտան փոխհատուցման գործընթացներում և «Պահանջների կոնֆերանսի» գործու­նեության մեջ 1965-2010 թթ. դրանց զգալի մասին անդրադարձել ենք մեր նախորդ հրապարակումներում։[6] Պարզապես շեշտենք, որ Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների մշտապես գործող մարմին՝ «Պահանջների կոնֆերանսը» գործում է ավելի քան 65 տարի։ Առ այսօր էլ նրա գործունեության նպատակները նույնն են. ապահովել Հոլոքոստը վերապ­րողների և Հոլոքոստի զոհերի ժառանգների համար դրամական փոխհա­տուցումների ձևով իրականացվող վճարումները և խլվածի վերականգնումը (restitution)։ 1951 թ. ի վեր «Պահանջների կոնֆերանսը», համագործակցելով Իսրայել պետության հետ բանակցել է և կազմակերպել է վճարումների իրա­կանացում Գերմանիայի, Ավստրիայի, այլ երկրների ինչպես կառավարու­թյունների, այնպես էլ արտադրության առանձին ոլորտների կողմից, ետ է բերել չպահանջված գերմանական-հրեական սեփականությունը և ֆոնդա­վորել է ծրագրեր օժանդակելու համար նացիզմի կարիքավոր հրեա զոհե­րին։
Այս ընթացքում, որպես արդյունք «Պահանջների կոնֆերանսի» աշ­խա­տանքի,[7] 78 երկրներում բնակվող ավելի քան 600 հազ. Հոլոքոստը վեր­ապ­րողներ ստացել են փոխհատուցման վճարներ։ Այդ վճարումների գումա­րը կազմել է ավելի քան 70 մլրդ դոլար։ Այսօր շուրջ 88.000 վերապրողներ շա­րունակում են ստանալ փոխհատուցումներ, ի լրացումն այն ավելի քան 60.000 իսրայելցի վերապրողների, որոնք փոխհատուցումներ են ստանում Իսրայելի ֆինանսների նախարարությունից։
Վերջին զարգացումները հետևյալն են։
2013 թ. Գերմանիայի կառավարության հետ բանակցությունների ար­դյունքում ձեռք բերվեց համաձայնություն 2014-2017 թթ. տնային խնամքի համար շուրջ 1 մլրդ դոլարի հասնող հատկացումների շուրջ։
2014 թ. «Պահանջների կոնֆերանսը» 47 երկրներում գործող ավելի քան 200 կազմակերպություններին տրամադրեց $302 մլն՝ մեծահասակնե­րին տնային պայմաններում օժանդակություն հասցնելու, մթերային ծրա­գրերի իրագործման, բժշկության, ատամնաբուժության և մեծահասակ վեր­ապրող­ների սոցիալական այլ խնդիրներ լուծելու համար։ Գումարների կեսը ձևա­վորվել է Գերմանիայի կառավարության հետ բանակցությունների արդ­յուն­քում։
2014 թ. օգոստոսին կայացած համաձայնությամբ 2015 թ. ստեղծվեց հիմնադրամ Շոայի հրեա երեխա (1928 թ. հունվարի 1-ից հետո ծնված) վեր­ապրողների համար՝ $250 մլն կապիտալով։ Ենթադրաբար շուրջ 75.000 վեր­ապրողներ այս ճանապարհով կստանան €2.500-ի չափով մեկանգամյա վճարներ։
Որոշ լրացումներ արվեցին նախկին պայմաններին։ Այսպես, այժմ գետտոյի բնակիչ է համարվում այն վերապրողը, ով այդտեղ անց է կացրել երեք ամիս։ Թաքստոցներում մնացող կամ կեղծ ինքնության փաստաթղթե­րով ապրող մարդկանց համար հաշվվող ժամանակը 18-ից կրճատվեց մինչև 6 ամիս։ Ամենամսյա վճարումների գումարը €270-ից բարձրացավ €320-ի։ Եթե նախկինում համեմատաբար անապահով էին համարվում տա­րեկան մինչև $16.000 եկամուտ ունեցող վերապրողները, ապա ներկայում այդ շեմը բարձրացվել է մինչև $25.000-ի։
Երբ 2013 թ. նոյեմբերին Մյունխենի բնակարաններից մեկում բացա­հայտվեց գերմանացի Կոռնելիուս Գուռլիտի՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին թալանի ճանապարհով ձևավորված արվեստի գործերի հորից ժառանգած հավաքածուն, «Պահանջների կոնֆերանսն» էր, որ սկսեց պահանջել դրանց վերադարձը իրենց նաև հրեա վերապրող տերե­րին կամ նրանց ժառանգներին։
2013 թ. հաստատվեցին շուրջ 30.000 վերապրողների անունից ներկա­յացված պահանջները։ 2014-ից ի վեր սկսվեցին Գերմանիայի կողմից վճա­րումները նախկին ԽՍՀՄ հրեա վերապրող քաղաքացիների համար։
*     *     *
Որոնք են այն հետևությունները, որոնք կարող են օգտակար լինել նաև Հայոց պահանջատիրության տեսանկյունից։
ա) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների համար փոխհատուցումների պահանջների ներկայացման և ստացման հարցը գործ­ընթաց է, որը կարող է տևել տասնյակ տարիներ։
բ) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների փոխհա­տուցումը ոչ մի կապ չունի «արյան գնի» հետ, որը ենթակա չէ վճարման։ Փոխհատուցման փաստը չի նշանակում ցեղասպանությունն իրականաց­րած գաղափարախոսությունը կրող ժողովրդի ներկայացուցիչների ներում ցեղասպանությունը վերապրողների կամ ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի կողմից։ Երկու կողմերը կարող են ունենալ նորմալ միջպետական հարաբերություններ, միևնույն ժամանակ նման հարաբերությունների առ­կայությունը կամ բացակայությունը չի կարող խոչընդոտ դիտվել փոխհա­տուցման գործընթացի ձևավորման համար։
գ) Ցեղասպանության հարցերին նվիրված վերլուծական, քարոզչա­կան աշխատանքներում առավելապես շեշտվում է ցեղասպանությունն իրակա­նցրած կողմին առաջնորդող գաղափարախոսության պահը, քան թե ցեղասպանությունն իրականացրած կողմի էթնիկ պատկանելության գոր­ծոնը։
դ) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների փոխհա­տուցումների դրսևորումները տարաբնույթ են։ Դրանք կարող են լինել ինչ­պես դրամական ուղղակի և անուղղակի փոխհատուցումներ վերապրող­ներին ու զոհերի ժառանգներին (թե՛ միանվագ, թե՛ տարիներ ու տասնամ­յակներ շարունակվող), այնպես էլ նյութական փոխհատուցումներ (դրամի, ենթակառուցվածքների, դրամաշնորհների տրամադրման և այլ ձևերով) ցե­ղասպանության ենթարկված ժողովրդի իրավահաջորդը հանդիսացող պե­տական միավորմանը։
ե) Ցեղասպանության պատճառած նյութական կորուստների համար փոխհատուցումների պահանջների ներկայացման, ստացման ու բաշխման գործի իրականացման համար լավագույն ձևը միջազգային ոչ-կուսակցա­կան և ոչ-կառավարական կազմակերպության ստեղծումն է, որը կաշկանդ­ված չէ շահառու հանդիսացող պետության օրենքներով։ Այդ մարմինը նաև հետազոտական-իրավական գործունեություն իրականացնող կառույց է, այն պետությունից ստանում է որոշակի իրավասություններ և գործում է դրանց շրջանակներում, միաժամանակ ներկայացնելով ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի աշխարհով մեկ սփռված ժառանգների շահերը։
զ)  Նման մարմնի ձևավորման փորձ արվեց նաև Հայաստանում և Սփյուռքում 2006 թ., ի դեմս Արևմտահայերի ազգային համագումարի նա­խապատրաստման միջազգային կազմակերպչական կոմիտեի ստեղծման,[8] որը որոշ ընդմիջումներով գործեց մինչև 2011 թ. դեկտեմբեր, երբ Փարիզի Սևր արվարձանում հրավիրվեց Արևմտահայոց երրորդ համագումարը ու ստեղծվեց «Արևմտահայոց ազգային համագումար» (ԱԱՀ) միջազգային ոչ-կառավարական կազմակերպությունը, գրանցված Փարիզում։[9] Կազմակեր­պությունը հրավիրեց IV համագումար Փարիզում 2015 թ. մարտին։ Գործում է կազմակերպության Ազգային խորհուրդը։
2012 թ. Հայաստանում ստեղծվեց «Արևմտահայերի ժառանգների միավորում» հասարակական կազմակերպությունը։[10]
Կազմակերպությունների գործունեության հիմքում ընկած է «պա­հանջատեր» հասկացության դիտարկումը ոչ թե Հայաստանի Հանրապե­տության, այլ Ցեղասպանությունը վերապրողների ժառանգների՝ որպես իրավահաջորդների, տիրույթում։ Նրա՛նք են, որ գործելով տարբեր ոչ-կու­սակցական միավորումներում, իրավասու են հանդես գալու որպես փոխ­հատուցման իրական պահանջատերեր։ Ներկայում համացանցային եղա­նակով ընթանում է իրեն արևմտահայի ժառանգ համարող անձանց ցուցա­կագրում, սակայն անհրաժեշտ է նկատվում այդ գործը տեղափոխել կազմա­կերպչական ավելի բարձր մակարդակի։
է)  «Պահանջների կոնֆերանսի» գործունեության փորձը հուշում է, որ «ցեղասպանության զոհեր» ձևակերպումն ունի շատ ավելի լայն մեկնաբա­նում, քան հայոց պարագայում է։ «Զոհեր» համարվում են ոչ միայն ցեղա­սպանության իրականացման տարիներին զոհվածները, այլև նրանք, ովքեր.
(1) իրենց բնակության վայրերից ենթարկվել են բռնի տեղահանման,
(2) տարհանվել են համակենտրոնացման ճամբարներ,
(3) բռնի աշխատել են հանքերում, աշխատանքային գումարտակնե­րում և այլուր,
(4) ենթարկվել են որոշակի բարոյական կամ այլ բնույթի զրկանքների, հալածանքների,
(5) հնարավորություն չեն ունեցել ստանալ համապատասխան կրթու­թյուն, զուրկ են եղել մասնագիտական աճի հնարավորություններից և այլն։
ը) Գերմանիային ուղղված հրեական նյութական պահանջների մշտապես գործող մարմնի՝ «Պահանջների կոնֆերանսի» գործունեության փորձը կարոտ է շարունակական ուսումնասիրության։ Մասնավորապես, նպատակահարմար է դիտվում հնարավորությունների ստեղծումը հայ երի­տասարդ մասնագետների՝ «Պահանջների կոնֆերանս» կազմակերպության շրջանակներում վերապատրաստվելու, ինչպես նաև այդ կազմակերպու­թյան փորձագիտական ներուժի ներգրավվումը Հայաստանում համապա­տասխան կադրեր պատրաստելու գործում։
*     *     *
Ստորև ներկայացվում են երեք աղյուսակներ, որոնք արտացոլում են «Պահանջների կոնֆերանս» կազմակերպության 2014 թ. ֆինանսական տարվա եկամուտները, ծախսերը և հաշվեկշիռը։[11]
 
 
 

 
1. «Ուղղակի փոխհատուցումները վերապրողներին» բաժինը ներա­ռում է այն եկամուտները, որոնք որպես անհատական փոխհատուցվող վճարներ տրվում են վերապրողներին, ինչպես նաև ներառում է ի սկզբանե Գերմանական կառավարության տրամադրած ֆինանսավորումները Ֆոնդի հոդված 2-ի (Article 2 Fund), Զրկանքների ենթարկվածների (Hardship Fund) և Կենտրոնական ու Արևելաեվրոպական (Central and Eastern European Fund) հիմնադրամների համար։ Անհատ վերապրողներին կատարվող վճարում­ները բավարարելուն ուղղված այս ֆինանսավորումն իրականացվում է գեր­մանական կառավարության կողմից առաջ քաշված հատուկ պահանջների (specific criteria) բավարարման դեպքում։ Բոլոր այս դրամական միջոցներն ուղղակիորեն փոխանցվում են իրավասու անհատ վերապրողներին։
2. «Սոցիալական ապահովմանն ուղղված ծրագրերի իրագործումը» վերաբերում է այն գումարներին, որոնք Պահանջների կոնֆերանսը ի սկզբանե ստացել էր սոցիալական ապահովման դրամաշնորհների ֆինան­սավորման համար գերմանական կառավարությունից ներտնային ծառայու­թյունների համար։
3. Սեփականությանն առնչվող եկամուտները վերաբերում են այն դրամական միջոցներին, որոնք ստեղծված են Պահանջների կոնֆերանսի իրավահաջորդ կազմակերպության կողմից նախկին Արևելյան Գերմանիա­յում չպահանջված (unclaimed) հրեական սեփականության վերադարձի և վաճառքի կամ դրանց դիմաց փոխհատուցումների ստացման միջոցով։ Այն ներառում է դրամական միջոցներ, ստեղծված. ա) նախնական իրավական վիճակի վերականգնման շնորհիվ ստեղծված սեփականության վաճառքից կամ դրա համար վճարված փոխհատուցումներից ($90 մլն), բ) վարձավճար­ներից, ձևավորված Իրավահաջորդ կազմակերպության սեփականությունը մինչև դրա վաճառքը վարձով տալուց ($2 մլն), գ) գերմանական կառավա­րության վճարումներից Պահանջների կոնֆերանսին որոշակի խնդիրների շուրջ բանակցություններից հետո ($7 մլն)։
4. Վարչական ծախսերի փոխհատուցումները վերաբերում է այն գու­մարներին, որոնք Պահանջների կոնֆերանսը ստանում է բազմաթիվ աղբ­յուրներից իբրև փոխհատուցում իրականացված վարչական ծախսերի։
5. «Այլը» գլխավորապես բաղկացած է ներդրումների և ունեցվածքի վարձակալության շնորհիվ ձևավորված եկամուտներից ($2.5 մլն) և ապա­հովագրու­թյան լուծումների եկամտային գումարներից ($0.5 մլն)։
 

 
1. 2014 թ. անհատ վերապրողներին հատկացվող վճարումները փոխ­հատուցման ծրագրերի համար կազմում էին մոտավորապես $466 մլն։ Որոշ սահմանափակ դեպքերում, ժառանգները նույնպես ստացել են փոխհատու­ցումներ։ Վճարումները կատարվել են ներքոբերյալ հիմնադրամների կամ ծրագրերի խողովակներով.
(ա) Ֆոնդի հոդված 2։ Կարիքի մեջ ապրող Հոլոքոստը վերապրողնե­րին (ոչ Արևելյան Եվրոպայում կամ նախկին ԽՍՀՄ-ում) վճարվող ամեն­ամսյա թոշակներ - 2014 թ. վճարվել է $258 մլն։
(բ) Զրկանքների ենթարկվածների հիմնադրամ [Hardship Fund]։ Մեկ­անգամյա վճարումներ նացիստական հալածանքների ենթարկված այն հրեա զոհերին, որոնք չէին ստացել փոխհատուցումներ ըստ Արևմտագեր­մանական փոխհատուցման օրենքի (German Federal Indemnification Law) և ովքեր տառապել են առողջությանը հասցրած վնասներից - 2014 թ. վճարվել է $127 մլն։
(գ) Կենտրոնական և Արևելաեվրոպական հիմնադրամ։ Ամենամսյա թոշակներ Արևելյան Եվրոպայում և նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություննե­րում բնակվող Հոլոքոստը վերապրողներին - 2014 թ. վճարվել է $82 մլն։
2. Այս բաշխումների մեծ մասը նացիստական հալածանքների զոհ մե­ծահասակ, կարիքավոր հրեա զոհերի սոցիալական խնամքի ծրագրերի հա­մար էին։ Ծրագրերն ընդգրկում էին խնամքի տրամադրում տնային պայ­մաններում, շտապ օժանդակության դրամաշնորհների և մթերային ծանրոց­ների տրամադրում, բժշկական սարքավորումների ձեռքբերում, հիվանդնե­րի խնամքի իրականացում և այլն։ Մնացած գումարները ծախսվում էին Հո­լոքոստի ուսումնասիրության գործին օժանդակության, կրթության և փաս­տաթղթերի ստեղծման գործի համար։
3. Վարչակազմ. Պահանջների կոնֆերանսի ծրագրերի վարչական ծախսերի նշանակալի մասը փոխհատուցվել է տարբեր աղբյուրներից։
4. Գուդվիլ հիմնադրամը (Goodwill Fund՝ թարգմանաբար «Բարի կամ­քի հիմնադրամ») ստեղծվել է այն հրեա սեփականատերերին կամ նրանց ժառանգներին վճարելու համար միջոցներ տնտեսելու նպատակով, որոնք ժամանակին՝ մինչև գերմանական կառավարության դրած ժամկետը՝ ըստ գերմանական օրենքների չէին լրացրել համապատասխան պահանջները (դիմումները)։
5. Մենեջմենթին և փոխհատուցված սեփականությանն առնչվող ծախսերն են։
 

 
1. Վճարման ենթակա դրամաշնորհները վերաբերում են այն միջոց­ներին, որոնք առ  2014 թ. դեկտեմբերի 31-ն արդեն իսկ բաշխվել են, սակայն դեռևս չեն բաժանվել։ Սրանք այն դրամաշնորհների ու ծրագրերի համար են, որոնք իրենց բնույթով իրականացվում են տարեցտարի կամ էլ թե չէ հիմնարար են, ուստի և ավարտին հասցնելու համար ժամանակ է պահանջ­վում։ Պահանջների կոնֆերանսը, համաձայն իր հոգաբարձուական պար­տավորությունների, կազմակերպություններին գումարներ է բաց թողնում միայն այն պարագայում, երբ ներկայացվում են համապատասխան հաշ­վարկներ և հաշվետվություններ։ Այս կետը ներառում է դրամաշնորհներ, որոնք տրվում են Պահանջների կոնֆերանսի իրավահաջորդ կազմակեր­պությունից, ինչպես նաև գերմանական կառավարությունից ներտնային ծա­ռայությունների համար, ICHEIC-ից (The International Commission on Holo­caust Era Insurance Claims), հունգարական կառավարությունից, ավստրիա­կան կառավարությունից, Շվեյցարական բանկերի համաձայնությունից և Վեյնբերգ հիմնադրամից։ Այն ներառում է նաև անհատական փոխհատուց­ման ծրագրերի մեջ մտնող արդեն իսկ որոշակիացված իրավասու անձանց համար վճարման ենթակա միջոցներ, որոնց գումարները ստացվել են 2014 թ. վերջին՝ բաշխվելու համար 2015 թ.։
Շվեյցարական բանկերի համաձայնության (Swiss Banks Settlement) կողմից բանկերում հաշիվ ունեցողների ու նրանց ժառանգների վճարում­ների համար տրամադրվող ֆինանսավորումը վերաբերում է այն դրամա­կան միջոցներին, որոնք շնորհված են պահանջատերերին դատարանի կող­մից Շվեյցարական բանկերի համաձայնության դեպոզիտ դրված միջոցների խմբից։ Այս ծրագրի շրջանակներում Պահանջների կոնֆերանսը տեխնիկա­կան օժանդակություն է ցուցաբերում պահանջների բավարարմանն ուղ­ղված դատական գործընթացների իրականացմանը։
2. «Կուտակված ծախսերը» այն ծախսերն են, որոնք արվել են 2014 թ., սակայն վճարվելու են 2015 թ.։
3. «Տարբերակված եկամուտները» հիմնականում ձևավորվում են այն գումարներից, որոնք Պահանջների կոնֆերանսը հավաքել է ի դեմս գերմա­նական կառավարության Ֆոնդի հոդված 2-ի (Article 2 Fund) և Զրկանքների ենթարկվածների (Hardship Fund) հիմնադրամների։
4. «Ծրագրերի համար նախանշված միջոցներ» կետը վերաբերում է այն միջոցներին, որոնք ենթակա են բաշխման 2014-16 թթ. ընթացքում սո­ցիալա­կան ապահովության ծրագրերի (ինչպես, օրինակ, տնային պայման­ներում իրականացվող խնամք կամ գործերի վարում, շտապ օժանդակու­թյան դրա­մաշնորհների և մթերային ծանրոցների տրամադրում, բժշկական սարքա­վորումների ձեռքբերում, հիվանդների խնամատարություն, մեծահա­սակ­ների համար նախատեսվող ցերեկային կենտրոնների օժանդակություն, և այլն), ինչպես նաև այլ ծրագրերի համար, որոնք պետք է իրագործվեն հա­ջորդող երեք տարիների ընթացքում։
 
FROM THE JEWISH EXPERIENCE OF RECEIVING COMPENSATIONS: CREATION AND ACTIVITIES OF THE “CLAIMS CONFERENCE” ORGANIZATION
 
Harutyun Marutyan
 
Summary
 
The article discusses the creation and process of financial compensations of Germany to Israel and survivors of the Holocaust and their descendants after the end of WW2. The formation and current state of the activities of the Conference on Jewish Material Claims Against Germany – the Claims Conference are also discussed. Some ideas are suggested from the point of view how the experience of the “Claims Conference” can be used in the context of the Armenian claims.